De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 476]

Bonae litterae

P.M.S. Blackett, Military and Political Consequences of Atomic Energy, Turnstile Press, Londen, 1948.

De Engelse physicus en Nobelprijs-winnaar Prof. Blackett tracht in dit boek de discussie over het atoomwapen uit de sfeer van hysterische angst te halen, die als een giftige wasem over de huidige wereld hangt. Zijn beschouwingen over de invloed, die de atoombom zal hebben op de oorlogvoering, sluiten aan bij de lessen die men kan putten uit de tweede wereldoorlog, en met name uit de massale bombardementen op Duitsland. De voornaamste les is, aldus de schrijver, dat de vooral door de Engelsen toegepaste bombardementen op uitgestrekte gebieden, die ten doel hadden om de industriële productie in haar geheel te treffen en het moreel van de burgerbevolking te ondermijnen, hun doel ten enenmale hebben gemist. Heel anders staat het met de ‘tactische’ bombardementen, gericht op concrete doelen, en gecoördineerd met de verdere oorlogvoering. De schrijver is van mening dat, gezien de huidige technische mogelijkheden, in een oorlog tussen de twee wereldmachten van vandaag ook het atoomwapen als vernietigingswapen tegen gehele steden of gebieden weinig effectief zal zijn. Zonder ‘follow-up’ zal de atoombom geen oorlog kunnen winnen. De schrijver verwacht daarom geen ‘terreur-bombardementen’ met atoombommen, maar hoogstens een gebruik van het atoomwapen in combinatie met alle andere wapens. Het karakter van de oorlogvoering zal door het atoomwapen niet principieel veranderen.

De schrijver bespreekt ook de betekenis van de atoomenergie voor vredelievende doeleinden, en betoogt dat de ontwikkeling daarvan vooral van belang is voor de industrieel minder geavanceerde landen. In het licht van deze stellingen bespreekt Blackett de verschillende plannen die ontworpen zijn voor een internationale contrôle van de atoomenergie.

Het goed gedocumenteerde boek heeft met name grote betekenis uit historisch oogpunt. Niet slechts het onderzoek naar de resultaten van de bombardementen op Duitsland levert belangrijk materiaal, maar ook de analyse van de geallieerde oorlogvoering tegen Japan en in het bijzonder het goed gefundeerde betoog, dat de atoombom op Hiroshima niet bedoeld was als een schaakmat aan het keizerrijk, maar als een openingszet in de koude oorlog tegen de grote bondgenoot.

Het boek levert een bewijs, dat de krijgswetenschap inderdaad als studievak niet misplaatst is in het kader van de Faculteit der Politieke en Sociale Wetenschappen. Voor de krijgskunde geldt, evenals voor de politiek, dat wanneer wij ons niet actief met haar bemoeien, zij zich met ons bemoeit - en over ons heerst!

W.F.W.

K. Posthumus, Levensgeheel en school. Bezinning vóór vernieuwing van voortgezet onderwijs in Nederland en in Indonesië. Van Hoeve, den Haag, 1947.

‘Er speelt zich een bitter treurspel af in de middelbare school.’ ‘Wie zal schatten hoeveel verdriet en spanning in de gezinnen, hoeveel vijandschap tussen kinderen en school de afwijzingen brengen?’ ‘Zo werd de invloed van de school inplaats van een opvoedende een afbrekende.’

Ziehier enkele citaten, die duidelijk maken hoe principieel en vernietigend de critiek is, die de oud-rector van het Christelijk Lyceum te Bandoeng, thans Voorzitter van de Faculteit van Technische Wetenschap aldaar, levert op het huidig Nederlands en het vóór-oorlogs Nederlands-Indisch onderwijsstelsel.

Eens en voor al rekent Dr Posthumus hier af met het sprookje, dat het Nederlands middelbaar onderwijs zo goed en degelijk is, en zo gunstig afsteekt bij het onderwijs in andere landen. Meet men niet met 19de eeuwse, maar met moderne maatstaven, dan staat het onderwijs in vele Amerikaanse scholen op aanzienlijk hoger peil. Onze

[p. 477]

school voedt nog steeds op ‘voor het levensgeheel van den verleden tijd’.

De schrijver plaatst zijn critiek tegen een brede historische achtergrond. Op beknopte, pakkende wijze wordt het verband tussen opvoeding en maatschappij in Nederland blootgelegd, vanaf de Middeleeuwen tot op heden. De middelbare school van vandaag ziet de schrijver als een uitvloeisel van het levensgeheel van de 19de eeuw, die gekenmerkt wordt door het rationalistisch, analytisch, atomistisch denken en door het vroeg-kapitalistisch maatschappelijk stelsel. In een uiterst puntige stijl stelt Posthumus de 19de-eeuwse elementen in ons huidig onderwijsstelsel aan de kaak. ‘De rol van het kind is een lijdzame. Het heeft zich gehoorzaam voor opvoeding beschikbaar te stellen. Het zal “later wel inzien, dat het goed voor hem geweest is”.’ De geest wordt beschouwd als een rekenkundige som van een aantal eenvoudige eigenschappen, als verstand, geheugen, verbeelding, vlijt. Elk dezer eigenschappen kan door ‘oefening’ worden gevormd. Deze ‘hersengymnastiek’ - men denke met name aan wiskunde en klassieke talen - kan, als het heffen van halters, opzichzelf zinledig zijn. Voor ‘kennis’ wordt aangezien het werktuigelijk reproduceren van door het geheugen bewaarde associatiereeksen. Veelweterij wordt geprezen als ‘algemene ontwikkeling’. Het onderwijs bestaat uit: lessen vóórzeggen en áánhoren, lessen òpzeggen en óverhoren.

‘De uiterlijke belevenissen in de klasse zijn in de eerste plaats verstoringen van de orde - die soms herinnert aan die der oorlogskerkhoven.’

Uiterst scherp is de critiek van de schrijver op de lesuren-tabel, die alle kinderen in een Procrustes-bed dwingt, op de ‘schoolbel’, die het schoolleven regeert, op het beoordelingsstelsel in cijfers, ‘rechtlijnige uitkomst van het rationalistische, analytische, atomistische denken in zijn drang tot vervanging van qualiteiten door quantiteiten.’ De schoolcijfers, die volgens de schrijver met roede en plak in de opvoedkundige gruwelkamer thuishoren.

Maar hierbij komt nog een ander vraagstuk aan de orde: de maatschappelijke concurrentiestrijd heeft de school gemaakt tot een ‘verlengstuk van het maatschappelijk schiftingsapparaat’. Naast de gevende school verscheen ook de eisende school ten tonele. Het ‘getuigschrift’ werd een wapentuig voor de verovering van een werkkring. En in de scherpte van het beoordelingsstelsel, in de hardheid van de concurrentiestrijd op school weerspiegelt zich de overgang van de vroeg-kapitalistische naar de modern-kapitalistische maatschappij.

Over de wijze waarop het schiftingssysteem werkt, bevat het boek onschatbare gegevens. De schrijver toont aan de hand van de onderwijsstatistieken onweerlegbaar aan, dat de beoordeling en schifting naar schoolresultaten los staat van enige objectieve norm. Wat er ook gebeurt, welke verzwaring of verlichting in het programma ook wordt aangebracht, met welke energie de kinderen ook werken, hoeveel bijlessen zij ook nemen - steevast blijft jaarlijks een kwart van de schoolbevolking zitten. Dit percentage - waartoe blijkens het generatie-onderzoek 75% van alle middelbare schoolleerlingen op een gegeven moment komen te behoren - weerspiegelt geen enkele eigenschap van de onderzochte groep, maar slechts het gezamenlijk voornemen van de beoordelaars om een kwart van alle gegadigden af te wijzen. De ‘overlading’ is niet anders dan het gevolg van dit voornemen. ‘De “ballast” onder de leerstof dient, om het schip zover te bezwaren, dat het voor één vierde gedeelte onder water wordtgedrukt.’ Er wordt niet harder gewerkt omdat de eisen zijn opgevoerd, maar de eisen zijn opgevoerd omdat er harder gewerkt wordt dan vroeger. En zo ontstaat de toestand, waarbij men ten slotte, ‘om na te gaan, wiens maag de meeste stenen kan verdragen’, stenen voor brood geeft.

Zodoende worden de kinderen onderworpen aan een strijd van allen tegen allen, reeds ‘in de jaren, die men de schoonste des levens pleegt te noemen’. Aldus leren de kinderen niet zelf denken, zelf onderzoeken, zelf doen, maar worden zij

[p. 478]

afgericht op een jaagsysteem, waarbij de cijfers 5, 6 en 7 - symbolen voor ‘halfheid’ - criteria worden voor ‘slagen’ of ‘niet-slagen’, en ‘slagen’ gaat betekenen het van zijn plaats verdringen van een ander.

Genoeg om de zeer grote betekenis van dit boekje te laten zien voor ieder, die het geestelijk peil van de Nederlandse jeugd ter harte gaat. En het zou uiterst bekrompen zijn, de waarde van dit werk voor de niet-godsdienstige humanist te willen verkleinen met het argument, dat het geschreven is vanuit een positief-Christelijke levensbeschouwing. De schrijver zelf lijdt niet aan deze bekrompenheid: zijn historische analyse van het verband tussen maatschappij en onderwijs sluit nauw aan bij Romein's ‘Lage Landen’; en zijn critiek richt zich even sterk tegen de ‘bijzondere’ als tegen de ‘neutrale’ scholen. Zijn bestrijding van de negentiende-eeuwse, atomistische grondslag van ons huidig onderwijsstelsel is in de kern ook voor de moderne humanist te aanvaarden. De concrete hervormingsvoorstellen van de schrijver - die niet gericht zijn op een verandering, maar op een afschaffing van de lesurentabel - verdienen dan ook, niet enkel door zijn geestverwanten met de grootste aandacht bestudeerd te worden.

Wij kunnen het de schrijver nazeggen: ‘Het Nederlandse volk van vandaag zou aan zijn toekomst niet beter kunnen arbeiden dan door thans ingrijpende vernieuwing van het onderwijs te eisen’.

W.F.W.