De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 377]

Kort bestek

Wir und die Mörder

De eerste Duitse film na den oorlog stelt een soort van schuldbekentenis voor: Die Mörder sind unter uns. Zij hebben zich de beste baantjes veroverd, zij huichelen erop los, en als men naar hen wijst roepen zij luidkeels: wir sind unschuldig, al hebben zij zich op een dorp met vrouwen en kinderen gewroken, als Kriegsmassnahme. Hun positie en gedrag staat in schrille tegenstelling tot hun schuld, dat hebben wij nu ingezien, zegt deze film. Hùn schuld - dat is wat het huidige Duitsland van de Duitse schuld erkent, in deze film. Dat is de bijna naïeve(?) schuldbekentenis waarmede deze hier wordt afgedaan. Er wordt onderscheid gemaakt tussen wir und die Mörder. Een belangrijke vermindering van de Duitse schuld. Ditmaal wordt de schuld niet op de onschuldige zondebok afgewenteld zoals tijdens de oorlog maar op de schuldige, de oorlogsmisdadiger. Niet Duitsland is dus schuldig, maar die en die en die in zijn midden.

De film zelf is niet slechter dan de meeste goede films, d.w.z. als goede film altijd nog een slechte roman. De filmbezoekersmassa vraagt en verdraagt niet beter. Zelfs tot in een zo ernstige documentaire als De laatste etappe moest aan het publiek de concessie worden gedaan van een verzetsverhaal, ontvluchting en een op het laatste moment niet doorgegane terechtstelling, zij het slechts met schijn van goeden afloop. Er wordt te weinig waarheid verdragen, er is te weinig moed voor volledigen ernst om het zonder verhaaltje te kunnen stellen.

Deze film is niet sentimenteler dan een Amerikaanse. Dat zij Duits sentimenteel is, kunnen wij er niet eens aan verwijten. Al kunnen wij het nog minder hebben dan de Amerikaanse: het meisje met de Gretchenglimlach plus aangeplakte wimpers dat met haar koffertje uit het concentratiekamp terugkeert in haar Berlijnse puinwoning alsof ze een week had gelogeerd bij een tante buiten, de dronkaard met het gouden hart die vergeten wil en door haar wordt gered, de verliefde maanwandeling tussen het puin, de oude brillenmaker die steeds op den brief van zijn verdwenen zoon wacht, het op het laatste moment per noodoperatie geredde kind, het op het laatste moment verhinderde wrekende schot - de film druipt van vals gevoel. En wij konden haar rustig laten druipen als het niet ook droop van vals schuldgevoel. Niet alleen dat de misdadige repressaille pas goed erg moet worden door met Weihnachten te gebeuren, de dag waarop de mens minder slecht behoort te zijn dan de rest van het jaar, maar bovenal dat er die misleidende en

[p. 378]

gemakkelijke scheiding wordt gemaakt tussen het Duitse volk en zijn oorlogsmisdadigers: van daar naar Wir haben es nicht gewusst, is maar één stap. Die Mörder sind unter uns is een gevaarlijke vrije vertaling van dat bekende refrein: Wir haben es nicht gewusst. Wat vinden die moffen zichzelf erg, zei een anonieme stem bij het verlaten van de zaal.

Parallellen en honger

In 1938 schreef Jhr. B.C.C.M.M. van Suchtelen, gepensionneerd Gouverneur van Sumatra's Oostkust, een opzienbarend tijdschriftartikel, getiteld: ‘Parallellen’. Hierin vergeleek de moedige schrijver het ‘bijzonder uitvoerrecht op bevolkingsrubber’ met de hongitochten uit de Compagniestijd waarbij de kruidnagelbomen buiten Ambon systematisch werden uitgeroeid om de prijzen hoog te houden - en met het cultuurstelsel van Van den Bosch.

De getrokken parallel bracht de oud-bewindsman tot de overtuiging ‘dat het bijzonder uitvoerrecht individueel in economischen zin véél zwaarder heeft gedrukt, dan de stelsels uit de vorige eeuwen’. ‘Was het wonder’, aldus de schrijver, ‘dat diepe ellende bij het getrapte volk explodeerde in hongerrelletjes?’

De heer van Suchtelen drong er dan ook op aan, om de ‘nieuwe ereschuld’ van 85 millioen gulden ‘te delgen, zover nog mogelijk is’.

En in zijn kort daarop verschenen boekje, getiteld ‘Neerlands nieuwe Eereschuld aan Indië’ komt een plaatje voor met de volgende afbeelding: Gouverneur-Generaal de Jonge stapt uit een moeras op het droge. Op zijn arm heeft hij een blank jongetje, met een plantershoed. De zakken van Gouverneur-Generaal en planter puilen van de bankbiljetten. Aan de andere hand van de Gouverneur-Generaal houdt zich een Indonesisch jongetje met moeite vast - het kan ternauwernood het hoofd boven water houden. Het opschrift is: Vadertje Gouvernement helpt zijn kinderen.

Tien jaar later. Jhr. van Suchtelen roert zich en tracht wederom van zich te laten spreken.

Soms om de Regering ter verantwoording te roepen over het nog steeds niet gedelgd zijn van de, nu reeds bijna oude, ereschuld? Neen.

Soms om nieuwe parallellen te trekken - bijvoorbeeld over militaire acties, die worden ondernomen zogenaamd om de belangen der bevolking, maar in werkelijkheid voornamelijk om de belangen van de ondernemers veilig te stellen? Neen.

Soms om aan de Nederlandse regering een nieuwe rekening te presenteren over de nieuwste, vrijwel ondelgbare ereschuld - een ereschuld ontstaan door de vele en vele duizenden Indonesiers, die als slachtoffers van

[p. 379]

de laatste militaire actie en de ‘zuiverings’ operaties zijn gevallen? Neen, neen, neen!

De heer van Suchtelen is diep beschaamd. Maar niet over de nieuwste ereschuld. Hij is beschaamd omdat Nederland nog niet ‘krachtig en zelfbewust’ genoeg tegen de guerrilla optreedt, en weer onderhandelt met de republikeinse leiders - de leiders wier misdaad het is, dat zij geen vertrouwen meer stellen in ‘Vadertje Gouvernement’ dat zijn ereschulden niet delgt, en dat zij willen trachten zelf het Indonesische kind hoger boven het moeras uit te tillen...

Wij zien geen parallellen tussen de houding van Jhr. van Suchtelen anno 1939 en zijn houding anno 1949.

De enige pararallel is, dat er toen van honger sprake was, en dat er nu wederom van honger sprake is. Maar hierbij houdt de parallel ook op - want de heer van Suchtelen kon zijn hongerkuur na 10 dagen onderbreken en wordt nu met de grootste zorg verpleegd om hem in staat te stellen binnenkort op openbare vergaderingen de grote trom te roeren - terwijl de hongerkuur van de hongerende Indonesiërs tot in het onafzienbare schijnt voort te duren.

De grootste vrees van den heer van Suchtelen was in 1939, dat hij zou worden doodgezwegen.

Wij hopen, ter wille van zijn naam als moedig strijder tegen onrecht, dat zijn hongerstaking van 1949 zal worden doodgezwegen.

15 Mei 1949

Vlagvertoon.

Van overheidswege is een stuk rondgestuurd, dat handelt over het volkslied, het vaandel, de Nederlandse vlag en de houding tegenover deze drie nationale symbolen aan te nemen.

Om voor ons althans onnaspeurlijke redenen is het derde geval even ingewikkeld als de beide eerste eenvoudig zijn. In niet minder dan tien punten wordt ons ingescherpt wat er allemaal met die vlag wel en niet mag en moet gebeuren. Volgens ons dekt de nationale vlag hier een zeer onnationale lading. Ja, wij geloven dat het oorspronkelijk stuk niet in Nederland is opgesteld en weliswaar ‘naar 's lands gelegenheid is verduytst’ - doch dat dan uiterst povertjes.

De vlag, lezen wij, is het hoge symbool van de eenheid en onafhankelijkheid van het vaderland. Zij moet de ereplaats hebben. Zij mag niet versierd worden, tenzij dan met een oranje-wimpel, maar dat weer alleen in als a en b onderscheiden gevallen. Als zij ‘scheuren vertoont’, mag zij zichzelf niet meer vertonen en mag er niets anders met haar gebeuren, dan ‘op onopvallende wijze’ te worden verbrand. Zij kan ook niet veel

[p. 380]

hebben. Zij kan noch tegen de grond noch tegen de nacht, evenmin tegen achterhoofden als tegen hoeden.

Zegt U nu niet lezer dat wij met de vlag spotten. Niets ligt ons verder. Als wij spotten dan is het met die lieden, die van wat een symbool is, een hoog symbool inderdaad, een fetisj maken - en, we zeiden het al, niet eens een nationale fetisj. We menen dat ook te kunnen bewijzen uit punt 6. ‘Het bezigen van de vlag voor louter versiering - lezen we daar - moet worden beschouwd als een ernstig gebrek voor ons hoogste symbool. Daarom behoort de vlag nimmer voor louter versiering te worden gebruikt.’

Hoe nu? Nooit of te nimmer heeft men ten onzent er aanstoot aan genomen dat wij onze schaarse volksvermaken met vlaggen versierden. Er is maar weinig kennis van onze schilderijen en even weinig van ons tegenwoordig vermaaksleven voor nodig, om dat te weten. Zelfs de zo typischnationale haringkraampjes zouden dan dagelijks doodzondigen. Wat hier van ons geëist wordt - niet nog zozeer in feiten als wel naar de geest - is waartoe tot dusver alleen militairen verplicht waren. Niet bij ons is dat inheems, integendeel, wel echter - in de Verenigde Staten. Daar inderdaad heeft men aan het symbool der natie dat fetisj-karakter gegeven, dat wij verwerpen - uit nationaal gevoel. Daar ook is het in zoverre begrijpelijk, omdat de Amerikaanse natie nog steeds bezig is geboren te worden en is het ontstaan in een tijd - die in de eerste wereldoorlog - waarin met alle middelen dat tot dusver onmilitaire gemilitariseerd moest worden. Hier is het dwaas - en erger tegelijk militaristisch en onnationaal.

We hebben daarom het stuk ‘op onopvallende wijze’ in de kachel laten verdwijnen - waarmee het, menen wij, nog zijn hoogst-mogelijk nuttig effect heeft bereikt, want de afgelopen Mei was maar koud, hoor!