De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 248]

Bonae litterae

Paul Schrecker, Work and History. An essay on the structure of civilization, Princeton Univ. Press. Princeton, New Jersey, 1948. XVIII + 315 p.p.

Elders, in het Tijdschrift voor geschiedenis, heb ik dit boek uitvoeriger besproken. Hier moet een aankondiging volstaan, die het, uiteraard, nog minder recht kan doen dan een zelfs uitvoerige bespreking. De S. heeft niet meer of minder voor ogen gestaan dan een oplossing van het aetiologisch probleem der geschiedenis. Is er, zo vroeg hij zich af, niet een mogelijkheid de bonte veelheid van ‘oorzaken’ die de historici onderscheiden, terug te brengen tot één agens. Hij meent van wel en hij noemt die agens ‘werk’. Maar ‘werk’ in die zin moet dan, volgens hem, door het volgende worden gekenmerkt. 1. moet het zijn: afgifte van energie, bestemd om weerstanden te overwinnen 2. het moet een verandering teweegbrengen 3. het moet iets zijn, waaraan, bewust of onbewust, behoefte bestond en 4. het veronderstelt, dat het object, waarop het werk gericht is, vervolmaakbaar zij om het steeds geschikter te maken tot vervullen van een norm.

S. laat dan zien, hoe er in de verschillende beschavingsprovincies, ‘gewerkt’ wordt op verschillend niveau - door wat hij, overal, ‘apostels’, ‘priesters’ en ‘leken’ noemt, maar in alle provincies in wezen op eendere wijze. Die beschavingsprovincies zijn: politiek, wetenschap, religie, kunst, economie en taal.

Met het bovenstaande is de overrijke inhoud van dit moeilijke, maar merkwaardige boek nog geenszins uitgeput. Er volgen nog twee gedeelten, waarop hier nader in te gaan, intussen weinig zin heeft. Degeen immers die zich voor theoretisch-historische vraagstukken interesseert zal na de lectuur van het voorgaande zich al wel voorgenomen hebben, stellen wij ons voor, niet te rusten, voor hij het boek ter bestudering op zijn schrijftafel heeft liggen, terwijl degeen die geen belangstelling voor dergelijke vraagstukken heeft, haar ook niet zal krijgen door de blote opsomming van titels van hoofdstukken en voor meer biedt dit bescheiden tijdschrift geen ruimte.

Maar ‘werk’ in de zin van de S. is zijn boek zeker. Er is energie aan besteed om de weerstand te overwinnen van de weerbarstige stof - en van de normale historicus, wie al dit getheoretiseer onvruchtbaar of erger nog voorkomt. Een verandering brengt het ook teweeg in de opvatting van de lezer, die zijnerzijds de energie wil besteden, het boek te bestuderen. Vereist werd dit werk ook in de provincie der wetenschap, district: cultuurgeschiedenis, want nog altijd is de veroorzakingsleer in de geschiedenis een diep geheim - een geheim, voor welks oplossing, onnodig te zeggen, ook 's schrijvers krachten niet toereikend waren, maar waarvoor hij toch wel een bijdrage geleverd heeft, die zijn boek een plaats in deze rubriek ruimschoots doet verdienen.

R.

Ed. Hoornik, Ex tenebris, A.A.M. Stols, 's Gravenhage, 1948.

Wat bij de lezing van de nieuwste gedichtenbundel van Ed. Hoornik het eerste opvalt is, dunkt mij, de buitengewone eenheid ervan. Deze betreft in de eerste plaats de vorm. Niet minder dan achttien van de twintig gedichten, die het boekje bevat, zijn sonnetten. Van die achttien sonnetten zijn er slechts drie jambisch, en ook de twee gedichten, die geen sonnetten zijn, zijn trochaeisch.

De diepere eenheid, die het wezen van deze poëzie uitmaakt, is echter niet minder evident. Alvorens deze te bespreken, wil ik een gedicht uit ‘Ex tenebris’ overschrijven. De keus is zeer moeilijk, uit een boekje, waarin niet alleen geen slecht gedicht staat, maar waarin eigenlijk alle gedichten op

[p. 249]

een zelfde peil van hoge volmaaktheid staan. Ik kies ten slotte:

In zijn huisjas bij het half-uit vuur
zit hij - maar vaak kijkt hij op - te lezen.
Zoo had hij gedacht, zoo zou het wezen:
een gedicht, een boek, een avontuur.

Maar de vogel komt en komt niet meer,
en het boek blijft liggen, half-gelezen;
en de vrouw, hoe zoet zij ook mag wezen,
is een vluchtig oponthoud, niet meer.

Langzaam staat hij op; het vuur is uit.
Dooder worden iedre dag de dingen:
melkglas, broodmes, bordje en beschuit.

Automatisch alle handelingen:
loopen, omkijken, een tram opspringen,
blijven stilstaan in een spiegelruit.

Ik koos dit sonnet o.a. om zijn laatste regel. Deze behelst een motief, dat wel in tien gedichten voorkomt: de man die zichzelf ziet, in een spiegel of in een ruit. Ik gebruikte het woord ‘motief’, maar eigenlijk is dit niet juist, of althans niet veelzeggend genoeg. Dit zich zelf zien is veel meer dan een motief, het is misschien wel de sleutel tot de gehele poëzie van Ed. Hoornik. In zekere zin ziet iedere lyrische dichter zichzelf min of meer, want men kan zich niet uitspreken zonder zich in zekere zin te zien. Maar de wijze waarop dit zien zich voltrekt is zo typerend voor Hoornik. Het is om het zo te zeggen een lichamelijk zien, een als het ware buiten zich zelf treden om dan zijn dubbelganger, die het lichaam is, van buiten dit lichaam te aanschouwen. Het resultaat van deze aanschouwing is een groeiende verwondering om wat men zelf is, wat de dingen zijn en de mensen en het leven. En deze verwondering leidt - hoe kan het anders - tot vervreemding. Het eeuwige wonder van deze poëzie [en eigenlijk van alle poëzie] is nu, dat deze vervreemding niet wordt tot steriliteit, maar dat de dichter toch de kracht vindt om in schoonheid uit te spreken, wat zonder zijn gave hem zou doen verstommen.

J.C. Bloem