De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 170]

Jac. den Haan
De zaak van het Eenzaam Avontuur

I

In Amerika kan men bij aankoop van een pak havermout een boek meekrijgen. Zo pakken wij die dingen aan in de U.S.A. Dat komt de boeken de havermoutindustrie ten goede en 't kan voor de consument geen kwaad. De havermoutfabrikant komt er spoedig achter dat het geen zin heeft de klant over te halen zich een oordeel te eten aan zijn havermout alleen om snel en billijk in het bezit te geraken van bijvoorbeeld Spinoza's Ethica. Hij ervaart dat de belangen van boek en havermout slechts in het platste vlak kunnen samengaan en dat zijn boek het intellectuele plafond moet hebben van een comic strip wil hij ooit een magnaat worden in de havermoutwereld. Bij dit punt van de discussie staan er altijd lieden op die beweren: ‘Wat geeft het wat ze lezen, áls ze maar lezen’, en, ‘hieruit wordt het keurcorps van de lezers gekweekt.’ Er is misschien iets van waar, maar de kans lijkt me ongeveer zo groot als de grootte van de buit van de blinde die uit jagen ging. Het bij voortduur bestuderen van de tekentechniek van beeldromans kan misschien leiden tot een appreciatie van de tekeningen van Picasso, maar dan toch waarschijnlijk eerst over vele generaties, na bepaalde wijzigingen in de structuur van de voorhoofdshersenen. Er kán inderdaad veel gebeuren in duizend jaar, maar niet voor mij, en ik houd mij dus maar bij de gedachte dat over die tijd drie miljard mensen allemaal Bill de Machtige Vechter zullen lezen bij een bordje havermout, een visioen dat mij verder volstrekt niet verontrust.

De zending onder de heidenen is - gezien het getal dier heidenen - van niet te onderschatten belang, en de man die er wat op vindt de heidenen voor een behóórlijk boek te winnen wordt achtenswaardig en rijk. Doet hij dat met een prulboek dan wordt hij alleen maar rijk. Maar tot heden richt iedere vorm van reclame voor het boek, die gebruikt wordt, zich tot een publiek dat al weet hoe je een boek moet vasthouden en waar je beginnen moet als je wilt gaan lezen. De reclamehorizon van de gemiddelde boekverkoper wordt begrensd door het prospectus, de zichtzending en de Boekenweekvlag, al moet ik erbij voegen dat zijn reclamebudget hem niet veel meer toestaat. Iedere vernieuwing van de wijze waarop het boek in discussie gebracht wordt is welkom, en verdient onderzocht te worden, en zeker ook om er tegen te waken dat het door de discussie in discrediet geraakt.

Van Buul's Boekhandel in Rotterdam, die ook het vorig jaar met een origineel idee kwam, bood dit jaar zijn cliënten een ‘Boekentribunaal’

[p. 171]

aan, een hoor en wederhoor, een levend geworden kritiek op een boek. Het bracht dat boek zeker niet in discrediet, al waren de gevaren niet denkbeeldig, en het enige bezwaar is weer dat het zich dit keer zelfs wenden moest tot een groep die men in zekere zin ‘insiders’ zou mogen noemen, in dit geval mensen die het boek in kwestie gelezen hadden.

De zaal is goed bezet als voorzitter-rechter J. Buys, die ook zo voortreffelijk de ‘Radiolympus’ presideert, thans geflankeerd door een vrouwelijke en een manlijke ‘rechter’ de zitting opent. Er zal vonnis gewezen worden in de zaak van ‘Het Publiek versus Eenzaam Avontuur’, de roman van Anna Blaman die aanleiding is geweest tot uitersten van kritiek, een boek dat het de besprekers blijkbaar onmogelijk maakte het midden te kiezen tussen hevige toorn en hevige bewondering. Luchtigjes bewandelt Buys in juist deze onvindbare middenweg. Neutraal en bondig vertelt hij de inhoud van het boek en geeft dan het woord aan de ‘openbare aanklager’: Albert Helman.

Deze legt ten laste:

‘Een reeks van verregaande tekortkomingen op literair gebied, subsidiair grove en schuldige onkunde van het romanschrijversvak, subsidiair opzettelijke misleiding van het lezerspubliek’.

Deze aanklacht berust dan verder op drieërlei geconstateerde feiten:

1. Van psychologische inconsistentie, zijnde:

Een uitsluitend burgerlijke opvatting van het liefdeleven, aan de dag gelegd door de hoofdpersonen Kosta, Peps en Alide, waarbij voor de schrijfster uitsluitend sensualiteit als criterium der liefde gegolden heeft.’ Hierbij nog enkele andere punten.

‘2. Van roman-compositorische gebrekkigheid, zijnde:’

volgen 6 punten, waarvan ik slechts noem: ‘De meeste openlucht passages spelen zich af in hyperromantische kastelen of maneschijn [blz. 45, 137, 139, 141 enz.]’

beweringen die hij niet altijd even gemakkelijk waar kan maken. Het wordt de rechters bijvoorbeeld niet zo dadelijk maar duidelijk wat er precies op kastelen en maneschijn tegen is.

‘3. Van verwordings-tekortkomingen, zijnde:’

volgen 5 punten waarvan ik slechts noem: ‘Kennelijke onzin [blz. 35 38, 42, 56, 99, 174, 227, e.a.]’,

waarbij het helaas wel duidelijk wordt hoe gevaarlijk het is een zin uit het verband van het verhaal te lichten.

Zijn boeiende, omstandige en soms wat te spitsvondige aanklacht wordt door een goed voorgedragen en even omstandige verdediging punt voor punt door Johan v.d. Woude weerlegd. Hierna roepen beiden getuigen uit de zaal op. Bij hun ondervraging valt het mij op hoe vooral de dames dit boek verdedigen en hoe ze van zich af weten te bijten onder de slim-

[p. 172]

migheden van hun belagers. Een der getuigen geeft toe dat zij het boek vluchtig gelezen heeft; maar ze zal het herlezen want, houdt ze koppig vol, het bevalt me. Bij velen, dat blijkt ook nu weer, hebben noch de kritiek, de aanprijzingen van anderen, noch verstandelijke overwegingen het laatste woord; maar het geestelijk klimaat van een boek. Je voelt er je behaaglijk in of je krijgt er ademnood, alle andere overwegingen ten spijt.

Na deze duels wordt een jury uit het publiek gevormd en is het pauze. Als de zitting weer begint krijgen aanklager en verdediger nog eens het woord en dan vraagt Buys elk jurylid een antwoord van uitsluitend ja of neen op deze drie vragen:

Is het boek psychologisch verantwoord?

Is het naar de literaire vorm verantwoord?

Is het naar stijl en taal verantwoord?

Zij kunnen hun beslissing nog met een kort woord motiveren en nu blijkt dat enkele van hen het een zware opgaaf vonden dit boek alleen op zijn literaire mérites te beoordelen. Alle morele aspecten evenwel waren nu eenmaal niet discutabel gesteld.

Uit de aard der zaak gingen aanklager en verdediger ver uiteen, maar de jury vond het bevredigende en gepaste midden. Met een kleine meerderheid van stemmen werd de aanklacht verworpen.

De zaak van het Eenzaam Avontuur was ten einde.

Is het experiment geslaagd? Het hangt ervan af wat men verwachtte. Er zijn altijd mensen die aan deze dingen iets willen hebben. Ze hebben niets meer en niets minder gehad dan een interessante avond. Aanklager noch verdediger zullen bekeerlingen gemaakt hebben, ze hebben ieder slechts gestijfd in zijn overtuiging.

Het bevreemdde mij toen ik las dat Anna Blaman zelf aanwezig zou zijn, ik vond het volkomen verklaarbaar toen ik vernam dat dit niet het geval was. Dat zou niet gepast zijn geweest, penibel genoeg reeds als ‘beklaagde’ te fungeren, zou het voor haar onbestaanbaar geweest zijn zich te verdedigen. Een auteur moet in deze zin niets met zijn publiek te maken hebben, en kan zich, zelfs in gemoede, aanklacht noch verdediging laten aanleunen.

Hoe men ook over dit boek denken wil, het is duidelijk dat het veel gekost heeft het te schrijven en dat werd mij nog duidelijker toen ik diezelfde avond toevallig haar citaat onder de ogen kreeg, een citaat dat mij gewezen werd in de bundel ‘In Aanbouw’, en waarmee ik besluit opdat zij in deze het laatste woord hebbe:

‘Volgens mij is schrijven een even heilig als schaamteloos bedrijf, un vice impuni aussi, mais plus grave que celui de la lecture’.

[p. 173]

II

Eilacie, ze had het laatste woord niét.

Ik vond het bovenstaande wel een net, neutraal stukje, dat zich prettig op de ruimte hield. Daar houd ik van, want ik voel nu eenmaal veel voor de woorden van Gontsjarow: ‘Ik’, zei Oblomow, ‘ben slechts toeschouwer in de arena van het leven’.

‘Niks’, zei de redactie, drukte mij de helm op de lokken, gordde mij het zwaard om de lendenen en lichtte mij met een beentje in het strijdperk. Mijn tegenwerpingen dat het te laat was voor de slag, mijn klagelijk ‘Ave Caesar’, het ging alles verloren in de daveringen van het schrijversbal.

Gij herkent mij niet zo dadelijk onder deze woeste helm, onder dit mom van held? Ik zal het geval wat oplichten voor een ander het doet. Onschuldig als immer had ik mij nauwelijks in de zaal waar het Tribunaal plaats vond, opgesteld, of ik werd - om een wel heel vreemde reden - staande de vergadering, tot ‘Mr.’ en ‘rechter’ bevorderd. Ik heb mij van die taak gekweten door het stellen van enkele vragen aan verdediger en aanklager en het troostend bijstaan van de juryleden die zich in de pauze plotseling uitgestrekt zagen op de pijnbank van de keuze tussen ja en neen. Ik ben dus geenszins onpartijdig. Allerminst.

Ik ben:

a.	omgekocht, respectievelijk zwaar gehonoreerd door de boekhandel.
b.	verwikkeld in een oude vendetta-tot-de-dood met Anna Blaman, die de Ina Damman van mijn Rotterdamse jaren geweest zou zijn.
c.	direct en in de hoogste mate geïnteresseerd bij de onmiddellijke ondergang van het Uitgevershuis J.M. Meulenhoff.
d.	de ‘rechter’ van wie een intelligent verslaggever beweerde dat ik het boek niet gelezen had, hetgeen hij merkwaardigerwijs opmaakte uit het feit dat ik niet direct wist wat er op pagina 137 van het Eenzaam Avontuur staat.
e.	jaloers op het Eenzaam Avontuur dat ik zelf wel had willen schrijven.

Dat laatste is niet zó gek, want ik zou inderdaad liever één Eenzaam Avontuur willen schrijven dan honderd artikelen.

Ik mag dus duidelijk niet meedoen. Buiten verantwoordelijkheid der redactie verruil ik dus schielijk mijn helm voor het Rode Kruis-petje van de Neutrale Waarnemer, die, net als Graaf Bernadotte, nu eenmaal onschendbaar is.

Ik heb dan Waargenomen dat de kanons der zware slagkruisers van de kritiek ernstig met dum-dum, of om het neutraler te zeggen, met spek geschoten hebben.

Een onzer grootste dichters verzekerde mij eens met zijn diepe, stotende stem: ‘Mijn beste scheldkritieken schrijf ik als ik te zoute zuurkool gegeten

[p. 174]

heb’. Ik begrijp wel dat deze uitlating ernstig ingaat tegen de heiligheid van het kunstwerk en van de kritiek, maar dat is mijn zaak niet. Er moet nu die avond in Rotterdam ontzettend zoute zuurkool gegeten zijn, want een deel der kritiek bleek heel boos en heeft zich bezig gehouden, zoals mij ten overvloede nog uit het stenografisch verslag bleek, met dat heel lelijke en onbetrapbare liegen dat het vermelden van halve waarheden is. ‘Mijn vader’, zegt een figuur van Somerset Maugham, ‘hield toch werkelijk veel van mijn moeder. Hij schreef eens van haar: ‘She is a good woman’. Bij het sorteren van de ‘evidence’ bleek dat hij dat inderdaad geschreven had. Hij schreef er alleen nog iets vóór en een kleinigheid erachter. Hij schreef precies: ‘God damn my wife. She is a good woman. I wish she was in hell’. Dat is het verschil tussen de hele en de halve waarheid.

Er is bijvoorbeeld enige ophef van gemaakt dat een der juryleden, Max Dendermonde, na ontkennend op de drie vragen geantwoord te hebben, ‘moest’ bekennen het boek niet gelezen te hebben. Hij ‘moest’ evenwel niets. Hij ‘mocht’ zijn antwoord motiveren. Hij motiveerde het inderdaad met de volgende opmerking, die de pers gemakshalve maar achterwege liet: ‘van geen jurylid kan verwacht worden dat hij getuige is van het feit waarover geoordeeld wordt. Een jurylid mag slechts afgaan op wat de aanklager, de verdediger en de getuigen tijdens de zitting te berde brengen. Daarop grondt hij zijn oordeel’. Daarop grondde Max Dendermonde zijn oordeel. Is dat nu werkelijk zo vreselijk en beschamend als men ons wil doen geloven? Het bewijst hoogstens voor de neutrale waarnemer die ik mij verstout te zijn, het daardoor al niet te ontkennen feit dat de aanklacht overtuigender was dan de verdediging. Dat is algemeen geconstateerd. V.d. Woude bleek niet opgewassen tegen de felle Helman. Is dat een schande? De Heer v.d. Woude heeft zich verweerd in de N.R.C. en in vrij Nederland. Van dat verweer begrijp ik niet veel. Hij schrijft: ‘Helmans dagvaarding was bedoeld als een farce, want geen der daarin vermelde 16 punten raakt het boek als literair werkstuk. De persoon van de schrijfster en haar roman als literair werkstuk moesten buiten beschouwing blijven [curs. van Uw neutr. waarn.] Hij zei verder nog dat de rol van aanklager en verdediger ook wel omgedraaid hadden kunnen worden. Ik denk dat de Heer Helman het daarmee geenszins eens zal zijn. Zijn aanklacht was naar mijn mening allerminst als een farce bedoeld. En verder is het boek juist alleen als literair werkstuk beschouwd, waarbij aanvallen op de psychologische aanvaardbaarheid der personen toch toelaatbaar zijn. Alleen de morele kant van het boek is onloochenbaar buiten de discussie gebleven. Wat men buiten de 16 punten van Helman - hun juistheid daargelaten - dan toch in godesnaam nog zou kunnen aanvoeren voor men dan eindelijk wèl eens tot het literaire werkstuk kwam, kan ik

[p. 175]

helaas niet bevroeden. De Heer v.d. Woude moet, dat kan nauwelijks anders, van de beschuldiging van Helman inzage gehad hebben. Waarom, als hij het dan ‘geen gelukkige zaak’ vond, deed hij dan toch mee?

Had Helman zijn kritiek geschréven, dan hadden, laat ik eens zeggen een veertigduizend mensen die gelezen. De helft was boos geworden, de helft had ingestemd. Nu hebben vierhonderd mensen die gehoord, met bovendien een verweer van punt tot punt, en we hebben een rèl. De zaak is dat het Orakel der Kritiek ontwijd is. Het vulgus is erbij toegelaten, heeft het Heilige der Heilige gezien, en heeft, leuk hè, blijkens de uitslag, het Orakel gelijk gegeven!

The tumult and the shouting die
The captains and the King depart.

en ik, neutrale waarnemer, eenzame Sir Bedivere, wis mij het zweet van onder het R.K. petje, en ga mij thans aan de werken der barmhartigheid wijden, aan het bijstaan van de slachtoffers. Maar eerst het ontzielde lichaam van de schrijfster. Het is nergens te vinden. Zou zij zich, vol wroeging, in een klooster terug getrokken hebben? Zij werkt, vertrouw ik ongedeerd aan een nieuw boek. Ik wend mij tot de Helmannianen. Ze blijken Helmanniaanser dan ooit. De v.d. Woudisten dan? Van der Woudistischer dan vroeger. Ik richt mijn inmiddels wankele schreden naar de plaats waar ik de puinhopen van het eens zo trotse uitgevershuis waan. Er wordt hard gewerkt, binnen de hechte muren van het huis dat trotser is dan ooit. Alles jacht om een nieuwe druk van het Eenzaam Avontuur gereed te krijgen. Dan rest mij nog slechts de publieke opinie. Ik vier mijn al te ontstuimige burgerlijkheid bot in mijn kegelclub. Daar heb ik een interview gehad met een onzer steunpilaren, een groot grossier in nuttige zaken, en minstens zo goed ‘publieke opinie’ als wie ook. Op gezette tijden raadpleegt hij mij over het passende boekgeschenk voor zijn vrouw. ‘Gij’, sprak ik op mijn energiekste interview-toon, ‘gij, acht gij het kritisch peil in Nederland verlaagd door de “onwaardige vertoning”, het “kermisvertoon” rondom het Eenzaam Avontuur?’. Hij wilde direct weten waar de kermis was, maar toen ik hem het geval uitlegde, heeft hij mij weer uitgelegd wat hij van het ‘kritisch peil in Nederland’ dacht. Het leent zich, helaas, niet voor weergave in een maandblad.

Ik heb mij toen gewend tot een vrouw, die helemaal geen krant leest omdat zij ver, maar dan ook ver boven zelfs het deftigste dagblad staat. Zij bevindt zich eenzaam aan het hoofd van een industrie om van te duizelen, en ze had mij van het Eenzaam Avontuur eens verteld dat ze het ‘diep’ vond, puntje, puntje diep! Schuchter zit ik nu tegenover haar. Ze draagt wel een heel strenge tailor-made vandaag en ze is energieker dan ooit. Van achter dat bureau als een tennisbaan kijkt ze mij scherp aan en zegt:

[p. 176]

‘En?’, met het geluid van een Sint Bernard in een sneeuwstorm. Ze imponeert me altijd ontzaglijk, en dat weet ze. Ze heeft een inkomen van een reeks nullen achter het mijne, en ze blaast me altijd graag de rook van haar Brazielsigaren in het gezicht omdat ik er zo van hoesten moet met mijn teer gestel, maar zij weet op haar beurt weer dat ik een zo dure das als zij draagt, altijd beter zou strikken; een weinig verschil moet er toch blijven.

Ik stotter wat over het proces, en onder de drang van dat zware en energieke bassen van al maar ...en? ...en? ...en? weet ik op het laatst de vraag op te brengen of zij nu meent, na het proces, dat Eenzaam Avontuur ondieper geworden is. Ik deug beslist niet voor verslaggever, want het woordgetrouw antwoord laat zich wederom typografisch niet ontwerpen. Maar er kan geen twijfel bestaan of ze bedoelde neen. Ik kon wel inpakken, maar ik ben blij te kunnen rapporteren dat ze haar laatste blasphemische nee stotterde toen ik al te doordringend naar haar linker oor keek, waaronder zich op dat moment haar das bevond.

Er rest mij niet veel meer. Ik vind nog ‘enige Rotterdamse burgers die... geschokt waren’; ik kan slechts hopen dat zij de slag inmiddels te boven gekomen zullen zijn. Al mijn deernis gaat naar hen uit in deze dagen van beproeving.

Mijn bordpapieren helm, het blikken zwaard en het Waarnemerspetje heb ik inmiddels weer ingeleverd. ‘De wind gaat liggen - de avond daalt’, mijn aquarium, nu de orkaan zich gelegd heeft, glanst inniger dan ooit in dit vreemd voorjaar, en wacht gelaten nieuwe stormen.