De Nieuwe Stem. Jaargang 3

[p. 501]

F.R.J. Verhoeven
Culturele samenwerking tussen Nederland, Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen

Door de loop der geschiedenis is Nederland een belangrijk medium geworden om de volken van Indonesië, Suriname en de Antillen in aanraking te brengen met de cultuur van het Westen. In het verleden reeds is er herhaaldelijk op gewezen, dat de historie in dit opzicht een culturele taak aan Nederland heeft opgelegd, waarvan de vervulling helaas niet steeds en niet overal met alle beschikbare middelen is nagestreefd.

De geografische ligging van Nederland in Europa maakt ons land bij uitstek geschikt voor de functie van vertegenwoordiger van het Westen, om als bemiddelaar op te treden tussen de beschavingen van Indonesië en van de gebiedsdelen in Amerika en de verschillende culturen van het Westen. Immers, het Nederlandse geestesleven is volkomen ondenkbaar zonder de ruime achtergrond van de gehele Westerse cultuur. De vensters van het Nederlandse huis hebben eeuw na eeuw opengestaan om er de zeewind èn de landwind ongehinderd doorheen te laten blazen. Een van onze grootste cultuurhistorici heeft er op gewezen, dat geen ander volk zo gelijkmatig de stroom van verschillende West-Europese cultuurkringen heeft kunnen verwerken en zo nauwkeurig de geest daarvan heeft weten te verstaan als het de Nederlanders gegeven is. Het is een kostbare weelde genoemd, dat begrip voor, deze gelegenheid tot verwerking van de geestelijke gaven der gehele Westerse beschaving. Aldus zijn in het kort twee factoren aangegeven, n.l. de historische binding met Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen en de kernpositie in het Westen van Nederland, die ons land een culturele taak opleggen, die niet zonder schade verwaarloosd kan worden.

Is deze visie ook aanvaardbaar voor de volken overzee?

Eén voorbeeld slechts. In een interview te Parijs in October verleden jaar heeft Soetan Sjahrir een aantal zakelijke opmerkingen gemaakt over de mogelijkheden van culturele samenwerking tussen Indonesië en Nederland. In dit belangrijke interview, dat

[p. 502]

voor vergetelheid bewaard is door opneming in het tweede nummer van het in Indonesië uitgegeven maandblad ‘Oriëntatie’, wordt geconstateerd, enerzijds, dat de jonge generatie van intellectuelen in Indonesië in cultureel opzicht sterk Nederlands georiënteerd is door opvoeding en latere vorming, anderzijds, dat de culturele aantrekkingskracht van Amerika voor Indonesiërs niet groot is en dat Rusland voor hen praktisch, door taal en politiek, een afgesloten gebied vormt, zodat Indonesië uit de drie grote, niet-Oosterse cultuurkringen op West-Europa aangewezen blijft. Van de West-Europese landen maakt Nederland de beste kansen, zowel als brenger van de eigen cultuur, als om te fungeren als intermediair tot de gehele Westerse cultuur, mits de culturele samenwerking tussen Nederland en Indonesië gegrondvest kan worden op wederzijds cultureel belang. Naar het oordeel van Sjahrir zou de meest nuttige wijze om deze samenwerking te organiseren verkregen kunnen worden door het oprichten in Nederland van een vereniging, die tot taak zou hebben om op verzoek van Indonesië, de beste vertegenwoordigers van de Nederlandse cultuur derwaarts te zenden, om daar enige tijd lezingen te houden, cursussen en colleges te geven. Deze vereniging zou volkomen los moeten staan van de regering en zich ook niet met politiek moeten bemoeien. Van veel belang voor het ontstaan en bevestigen van de culturele samenwerking acht hij de bevordering van het persoonlijk contact tussen Indonesiërs en Nederlanders, als gelijkwaardigen, als vrienden.

Als bijna altijd in het geestelijke leven heeft ook dit denkbeeld reeds een ondergronds bestaan gehad vóór het bekend werd; had het reeds wortel geschoten vóór het eerste blaadje zichtbaar werd. Zo is het niet verwonderlijk, dat slechts enkele maanden later, door het initiatief van enkele Nederlanders te Amsterdam, in bijzijn van vertegenwoordigers van de gebieden overzee, is opgericht de Stichting voor de culturele samenwerking tussen Nederland, Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen. Het doel van deze stichting is om met een beroep op het gehele cultureel vermogen van Nederland te geraken tot harmonische ontwikkeling in democratische zin van de onderlinge samenwerking op cultureel terrein tussen de vier genoemde gebieden. Zij zal dit doel trachten te bereiken door in Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen de

[p. 503]

stichting te bevorderen van autonome zuster-organisaties, die daar een centrum zullen worden van al die activiteit, die uit het beginsel van culturele samenwerking voortvloeit. Voorts door in Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen de kennis van en het direct contact met de Westerse cultuur, in het bijzonder in haar Nederlandse vorm, te bevorderen en omgekeerd in Nederland de kennis van en het direct contact met de cultuur van Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen te stimuleren. Zij zal bovendien naar gelang van de behoeften in onderling overleg met instanties in de genoemde gebieden incidenteel culturele voorzieningen treffen, die aan het doel der stichting ten goede zullen komen. Ten slotte is het ook de bedoeling om zo spoedig mogelijk vertegenwoordigers over en weer bij de verschillende culturele organisaties aan te stellen waardoor een netwerk van culturele relaties kan ontstaan.

Om de hierboven aangegeven taak uitvoerbaar te maken, heeft de Nederlandse regering een overheidssubsidie van f 1.000.000 toegezegd. Het voorstel hiertoe is zowel door de Tweede Kamer als de Eerste Kamer der Staten-Generaal aanvaard.

Loopt de uit particulier initiatief geboren stichting nu niet de kans door de overheidssubsidie te vergroeien tot een semi-overheidsinstantie? Ik meen van niet.

Daar is in de eerste plaats de bepaling in het stichtingsreglement dat de stichting bij het verrichten van haar culturele taak geheel vrij en onafhankelijk zal zijn. Voorts heeft de Nederlandse Regering bij monde van minister Jonkman bij de oprichting met zoveel woorden erkend dat zij in deze belangrijke clausule de erkenning ziet dat - wanneer men op cultureel gebied moet samenwerken en in wederkerigheid een culturele taak moet opbouwen - particulier initiatief en autonomie onmisbaar zijn. En tenslotte is bij de behandeling van het voorstel tot subsidieverlening in de Staten-Generaal met geen woord gerept van enige beperkende voorwaarde die aan deze vrijheid en onafhankelijkheid ook maar enige afbreuk zou kunnen doen in welk opzicht dan ook. Integendeel, wanneer eenmaal de culturele vrijheid van de stichting ten volle erkend is, en vast verankerd ligt in het stichtingsreglement, dan is de vaste overheidssteun te beschouwen als een credietverlening, die door zijn algemeen karakter vrijwel neutraal geworden is.

Daar komt nog bij dat de overheid niet de enige geldgever van de

[p. 504]

stichting is. Ook het Prins Bernhard Fonds, deze belangrijke financieringsinstantie van het particulier cultureel vermogen van Nederland, heeft zijn financiële steun toegezegd, en zijn bereidheid om mede te werken reeds in de praktijk getoond. Bovendien laat het stichtingsreglement de mogelijkheid open om gelden te verkrijgen van begunstigers en contribuanten. Ik meen dat op deze wijze de onafhankelijkheid en de zelfstandigheid op cultureel terrein van de stichting voldoende verzekerd is.

Een opmerking nog over de regeringssubsidie. De stichting mag de regering dankbaar zijn voor de ruime aanloopsubsidie, maar duidelijk is dat deze som onvoldoende moet worden geacht in verhouding tot de omvang van het werk dat moet worden aangepakt. Hoe sober de uitvoering ook wordt opgezet, niet te verwachten valt dat f 1.000.000 voldoende zal zijn om het grootse werk van de culturele samenwerking tussen de vier gebieden - een taak die het gehele culturele vermogen van Nederland op proef zal stellen - op bevredigende wijze te financieren.

Nu is het niet zo gesteld dat de culturele samenwerking tussen de vier gebieden door Nederland alleen zal moeten worden betaald. Immers, zoals boven reeds gezegd, is het de bedoeling om overzee de oprichting van zusterinstituten te stimuleren, die nadat zij tot stand zijn gekomen, daar het werk zullen moeten verrichten, dat in Nederland thans door de stichting wordt aangevat. In de toekomst zal het dus zo moeten zijn, dat het op te trekken gebouw der culturele samenwerking rust op een aantal pijlers (de culturele instituten in Nederland en overzee) die samen verbonden een voldoend hechte basis vormen voor de uitvoering van de gedachte taak. Bij het werk der culturele coöperatie zullen dus ook de financiële bijdragen van de gebieden overzee verwacht kunnen worden. Deze vorm van samenwerking in wederkerigheid en onderling overleg, belichaamd in zusterinstituten in de vier gebieden, zal in de toekomst moeten leiden tot een hecht cultureel contact, met vruchtbare resultaten voor alle daarbij betrokken culturen. Hoofdzaak zijn de wil en de bereidheid tot samenwerken op cultureel gebied.

Het is derhalve niet juist, om de door de initiatiefnemers in Nederland voorgestane gedachte te beschouwen als een Nederlandse vorm van de ‘British Council’. Immers, deze ruim geprojecteerde

[p. 505]

en voortreffelijk geleide instelling, die over een ‘parlementary grant’ beschikt van ongeveer 3 millioen Engelse ponden 's jaars, heeft in de eerste plaats tot taak de Britse cultuur uit te dragen in den vreemde. In deze opzet is onmiskenbaar een bepaalde eenzijdigheid verweven, die men populair een cultureel éénrichtingverkeer zou kunnen noemen. Wat de zo juist opgerichte Nederlandse stichting wil bevorderen is een tweerichtingenverkeer of juister nog misschien, een culturele uitwisseling langs de lijnen van een veelhoek en zijn diagonalen, waarvan als hoekpunten de toekomstige zusterorganisaties gezien moeten worden. Aldus is het schema van de gedachte culturele samenwerking tot zijn eenvoudigste vorm teruggebracht.

Garandeert deze opzet het slagen van de plannen voor een culturele samenwerking? Deze vraag kan nu nog niet beantwoord worden. Het antwoord kan pas gegeven worden als duidelijk blijkt, of de volken overzee de gedachte van de culturele samenwerking al dan niet willen aanvaarden. Thans kan men slechts constateren, dat tot nog toe niemand haar afgewezen heeft niet alleen, maar dat zij in enkele gebieden in Oost en West reeds in beginsel aanvaard is. Voldoende reden om op de ingeslagen weg voort te gaan. Wat kan Nederland bijdragen in deze onderlinge culturele samenwerking tussen de deelgenoten van toekomstige Unie en nieuw Koninkrijk?

Allereerst zorge Nederland, dat een goede, en vooral soepele organisatie kan ontstaan, niet gekortwiekt door hinderlijk geldgebrek, dan honorere Nederland, desnoods met opoffering, het beroep dat gedaan is op zijn gehele culturele vermogen, en ten leste maar zéker niet tenminste: Nederland's functie van oudsher als spiegel, als een der kernpunten van de gehele Westerse cultuur worde niet veronachtzaamd. Elk tekort in deze leidt tot vermindering van de culturele belangstelling overzee, fundament voor het toekomstig samengaan van Nederland, Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen.