De Nieuwe Stem. Jaargang 3

Bonae litterae

Prof. A.G. van Kranendonk, Geschiedenis van de Amerikaanse Literatuur, dl. I, 1946, dl. II, 1947; G.A. van Oorschot, Amsterdam.

Vroeg of laat moest hier te lande een Amerikaanse literatuurgeschiedenis verschijnen. Onze blik, maar al te vaak ook: onze begerige blik, richt zich steeds meer naar het Westen en dan over Engeland héén naar de V.S., waar thans de kruiken voor West-Europa beschikt worden in een tijd van wel zeer grote dorstigheid. Het is dan ook niet helemaal verwonderlijk, dat een niet onbelangrijk deel van de colleges in de nieuwe Amsterdamse Politiek-Sociale Faculteit zich op Amerika oriënteert en dat er zelfs het bijzondere vak der Amerikanistiek wordt gedoceerd. Hoeden wij ons er

[p. 319]

echter voor, deze belangstelling uitsluitend in verband te zien met het dichten van het gat in onze betalingsbalans; zij bestond al eerder en zeker voor een letterkunde, die haar bestaan sinds tientallen jaren in voldoende mate gelegitimeerd heeft, om niet meer afgehandeld te worden in een appendix op een Engelse Literatuurgeschiedenis, als vroeger wel gebruikelijk - en vergeeflijk, zolang men Cooper en Irving, Longfellow en Poe als de grote vertegenwoordigers van de Amerikaanse letteren beschouwde. Met de verschijning van deze geschiedenis wens ik èn schrijver èn publiek ten warmste geluk: zij is in één woord voortreffelijk. Levendig en onderhoudend geschreven, niet gewild literair en misschien daardoor van een sterk literaire werking, degelijk zonder zwaarwichtigheid, geleerd zonder geleerdheid, nergens vervelend, nergens catalogus of gelardeerde klapper, in haar rijkdom aan gedachten een fraaie toelichting op het spreukje van Schnitzler:

Tiefsinn hat nie ein Ding erhellt;
Klarsinn schaut tiefer in die Welt.

Hier is een man aan het woord, die nergens een sterke gevoeligheid voor literaire schoonheid verbergen kan. Diep genoot ik dan ook van de analyse van de - ach, maar weinige! - werken, die ik uit deze overvloed ken en ik nam me heilig voor, het vele te lezen, dat volgens juist deze beoordelaar de moeite loont. Deze overvloed, zeg ik. Inderdaad, en maar al te lang hier verwaarloosd en miskend. Nog niet zo lang geleden is het, zoals hierboven al opgemerkt, dat men verkeerd zocht en aan figuren als Emily Dickinson en Herman Melville voorbijging. Dit is thans wel veranderd en het doet deugd, Van Kranendonk zijn voorlopers te horen prijzen, zoals Jeanne van Schaik (niet Van Schaick, een van de zeldzame onnauwkeurigheden!) in De Gids van de jaren dertig: ‘superieur werk dit.’ Terecht!

Wensen? Literatuur-historie schrijven betekent kiezen en ik geef mij gaarne over aan de leiding van deze fijnzinnige eclecticus. Iets meer reliëf aan Dorothy Parker, een, al is het maar korte, vermelding van Ogden Nash, wat meer ruimte voor die eigenaardige, atonale humor met zijn wonderlijke dissonanten - iedere recensent heeft natuurlijk een ander verlanglijstje en de schrijver zal verstandig doen, er zich niet veel van aan te trekken. Een werkelijk ‘grote’ wens is, dat de uitgever bij een herdruk - mogen het vele worden! - erin slagen zal, het uiterlijk in harmonie te brengen met zo voortreffelijke inhoud. Ondanks deviezenellende en papierschaarste ware van een boek als dit veel en veel meer te maken; het heeft er recht op!

J. Presser

[p. 320]

Anna Seghers: Das Siebte Kreuz. Roman aus Hitler-Deutschland, Querido Verlag N.V., Amsterdam, 1946

Eerlijk gezegd: het valt - mij althans - niet zo gemakkelijk volkomen onbevangen aan een in het duits geschreven boek te beginnen, waarvan volgens een aankondiging op het stofomslag een eerdere, Amerikaanse, editie door de pers in de V.S. al onder de blijvende meesterwerken der wereldliteratuur is gerangschikt. Voor je aan zo'n boek begint, weeg je het eens op de hand, kijkt hoeveel bladzijden het telt en denkt aan een uitspraak van Flaubert: ‘Les chefs-d'oeuvre sont bêtes, ils ont la mine tranquille comme les productions mêmes de la nature, comme les grands animaux et les montagnes.’

Nu ik het boek in een adem uitgelezen heb, weet ik wel zeker, dat het onder Flaubert's misschien niet volledige, maar toch wel zeer treffende karakteristiek van het meesterwerk niet past. Het is er te boeiend, te bewogen voor; ik zou graag, ondanks het misverstand dat dat moet wekken, zeggen: te vrouwelijk. Misverstand, omdat tien tegen een de lezer zich nu iets voorstelt van die vormloze bewogenheid, die tot nu toe als karakteristiek gold voor het vrouwenboek, misschien omdat die het sterkst afwijkt van de brontosaurus-achtige rust van het ‘manlijke’ meesterwerk. Dit boek is echter zo weinig vormloos, zo organisch gebouwd, dat men de conceptie in een duidelijk diagram zou kunnen optekenen: in het midden een stip: het concentratiekamp Westhofen, vandaar uit buigen zich de zeven banen der vluchtelingen uiteen in het dramatisch getinte herfstlandschap langs de Main, waarover strakgespannen de zwarte lijnen van het net der achtervolging wordt getrokken. Twee vluchtelingen-banen eindigen met een kruisje, vier buigen naar Westhofen terug, één bereikt het water op een punt waar de Rijnaak ligt van ‘ein holländischer Schiffer der allerlei riskiert’ en glijdt met de bochten van de rivier naar de grens.

Alle lof voor het talent, waarmee Anna Seghers langs die zeven lijdenswegen de ontmoetingen van de Vluchteling met het Volk-onder-dictatuur gegroepeerd heeft, doet haar onherroepelijk te kort. Dit is niet gegroepeerd, dit is gegroeid, deze figuren zijn niet gebouwd op de reactie, die zij in het plan van de schrijfster moesten vertegenwoordigen, maar op haar onzichtbare wenk treden zij naar voren uit de vervreemde menigte van die het niet beleefd hebben en één voor één worden ze geconfronteerd met het systeem dat nooit genoemd wordt, omdat het overal dreigt, beproefd op een norm, die nooit geformuleerd wordt, omdat ieder hem op zijn wijze ervaart. Of Anna Seghers inderdaad met dit boek het beeld van Hitler-deutschland voor ‘latere generaties’ heeft vastgelegd? Moeten we al niet meer dan dankbaar zijn dat zij voor ons, die het beleefd hebben het eerste, o, neen, niet verzoenende, maar menselijk aanvaardbare beeld gegeven heeft van de nood van haar volk?

A.R.-V.