De Nieuwe Stem. Jaargang 2

[p. 703]

Bonae litterae

Boekaankondigingen
Bernard H.M. Vlekke, Geschiedenis van den Indischen Archipel, Romen, Roermond 1947.

Het is een genoegen, de verschijning aan te kondigen van het jongste geschiedwerk over Indonesië - een vertaling, ten dele nieuwe bewerking van het tijdens de oorlog in de Verenigde Staten verschenen ‘Nusantara’. De schrijver constateert in zijn voorwoord het ontbreken van een moderne niet al te uitvoerige geschiedenis van de Indische Archipel, die zich bovendien bij de behandeling van de 17e en 18e eeuw niet verliest in een geschiedschrijving van de Oost-Indische Compagnie tot in haar verste handelsposten, maar tracht de wisselwerking tussen de inheemse samenleving en de westerse bovenbouw te belichten. Zonder er naar te streven, in deze leemte te voorzien, heeft dr Vlekke toch getracht deze gedachte in zijn boek te verwerken.

Wij zien hier dus het streven, zich af te wenden van de traditionele geschiedschrijving, die, naar de woorden van wijlen dr J.C. van Leur, met de komst der Europeanen het beeldvlak honderdtachtig graden omdraait om Indië voor het vervolg te bezien vanaf het scheepsdek, vanover de wal van de forteres en vanaf de hoge galerij van het logegebouw.¹⁾ De ‘Indo-centrische’ instelling van de auteur blijkt ook uit de rijkdom van ethnologisch en cultuur-historisch materiaal, die dr Vlekke in de beginhoofdstukken van zijn boek heeft verwerkt, en uit de grote aandacht, gegeven aan de groei en de betekenis van de nationalistische beweging, uitmondend in de nationale revolutie van Augustus 1945. Tot de grootste aantrekkelijkheden van het boek behoort de uiterst smakelijke wijze, waarop de geschiedenis van Indonesië hier wordt verhaald, de rijkdom aan tekenende details, de evenwichtige compositie en de wijze zelfbeperking bij de vermelding van slaapwekkende personalia en zee- of veldslagen.

Bij het oproepen van het beeld van het verleden heeft de schrijver wellicht te zeer voortgebouwd op traditionele, niet aan de moderne historische methode getoetste voorstellingen. Hoe weinig zeker de beeldvorming in de Indische geschiedschrijving in wezen nog is, blijkt het duidelijkste bij confrontatie van dit boek met de werken van dr van Leur, de eerste schrijver die consequent heeft getracht de Aziatische geschiedenis te interpreteren in het licht van de sociologische en economisch-historische theorieën van Max Weber.

Enkele voorbeelden. Op bl. 91 stelt dr Vlekke, dat de Albuquerque er in slaagde ‘het Portugeesch gezag over de zeehandelswegen van Azië te vestigen’. Daartegenover stelt van Leur, dat het Portugees bewind in Azië economisch-commercieel geringe betekenis had, dat nergens een

1) In een bespreking van de onder leiding van Stapel uitgegeven ‘Geschiedenis van N.I.’, dl. II en III, in Tijdschr. voor Ind. Taal-, Land-en Volkenkunde, 1939, bl. 590.

[p. 704]

monopolie werd doorgevoerd en dat tegenover de Portugese vaart veelvouden der Chinese, Japanse, Siamese, Javase, Indische en Arabische scheepvaart staan.¹⁾ Op bl. 180 schrijft Vlekke dat de Nederlanders na zestig jaren op Indonesië handel gedreven te hebben de heerschappij hadden bemachtigd over alle zeewegen van de Golf van Bengalen en Ceylon tot Nagasaki. Daartegenover betoogt van Leur, dat de Nederlanders omstreeks 1650 zelfs geen politiek overwicht bezaten in de Archipel²⁾, en dat in het politieke tableau der 17e eeuw het Aziatisch element volkomen domineert tegenover de minuscule machtsvestigingen vanuit Europa³⁾. Men stelle voorts tegenover Vlekke's bewering, dat omstreeks 1650 Batavia tot een opslagplaats en handelscentrum voor geheel Azië was gemaakt (bl. 176) van Leur's met veel cijfermateriaal gedocumenteerde stelling, dat Batavia zich tot 1650 evenmin als Portugees Malaka tot natuurlijke stapel van Indonesische en Aziatische vaart had ontwikkeld.⁴⁾ Op bl. 184 schrijft Vlekke dat in de periode tussen 1650 en 1680 alle grotere Indonesische staten ten val werden gebracht, op bl. 234, dat vanaf 1680 de Nederlanders de archipel beheersten. Vgl. daartegenover van Leur's betoog, dat van een Europees Azië in de 18e eeuw geen sprake is, dat de Oosterse rijken in het algemeen militair, economisch, politiek als valide eenheden actieve factoren blijven vormen in het verloop der gebeurtenissen, en dat een interinsulaire macht in Indonesië niet wordt bereikt⁵⁾. Zou dr. Vlekke de Indo-centrische methode consequent hebben toegepast, dan zou hij wellicht tot de conclusie zijn gekomen, dat tot het begin van de 19e eeuw de term ‘westerse bovenbouw’ voor Indonesië een scheef beeld geeft van de historische realiteit.

Stel tenslotte naast elkaar Vlekke's conceptie van kooplieden, die koningen werden (bl. 50, 88) en van Leur's betoog, dat een zodanige metamorphose in de geldende sociale verhoudingen ondenkbaar was, gezien de geweldige sociale afstand tussen de Oosterse koopman-kramer en de heersende klassen.⁶⁾

Voldoende om te doen zien, van hoe grote betekenis het zou zijn, indien de belangstelling van niet uitsluitend op Indonesië - of op ‘Nederland buitengaats’ - gespecialiseerde, economisch en sociologisch geschoolde historici zich op dit terrein zou gaan richten. Voor het wekken van belangstelling voor dit belangrijke onderdeel van de sociale en economische geschiedenis der mensheid kan het werk van dr Vlekke een welkome bijdrage leveren.

W.

1) v. Leur, ‘De wereld van Zuid-Oost Azie’, in De Haan en v. Winter, ‘Nederlanders over de zeeën’, 1940, bl. 105.

2) v. Leur, ibidem, bl. 121.

3) v. Leur, ‘Eenige aanteekeningen betreffende de mogelijkheid der 18e eeuw als categorie in de Indische geschiedschrijving’, T.v.I.T.L. en V., '40, bl. 549.

4) ‘De wereld van Z.O. Azië’, bl. 139.

5) ‘Eenige aanteekeningen enz.’, blz. 551.

6) v. Leur, ‘Eenige beschouwingen betreffende den ouden Aziatischen handel’, diss. Leiden, 1934, bl. 145 nt. 41 en verder passim.