De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 795]

In memoriam Prof. Dr Ir J.A.A. Mekel
door
L.J.M. Feber

Mekel werd geboren te Bedum in 1891. Zijn vader was een Groninger, zijn moeder een Zeeuwin; van weerskanten had hij het bloed in de aderen van een menschenslag, welks karakter is gestaald in worsteling en verzet. Wie hem van nabij kenden werden bovendien getroffen door een uitgesproken spaanschen inslag in zijn innerlijk zoowel als zijn uiterlijk; hij was niet alleen een kras individualist, maar bovendien een aristocratische geest. Het was Mekel zelf niet onwelgevallig op de spaansche trek in zijn wezen en verschijning te worden gewezen; en inderdaad, mocht een van zijn voormoeders van vier eeuwen geleden zich de liefde van een Spanjool hebben laten welgevallen, dan moet het, naar de persoonlijkheid van haar laten nazaat te oordeelen, minstens een hidalgo zoo niet een grande zijn geweest.

Als jongen werd Mekel op kostschool gedaan op het Instituut St. Louis te Oudenbosch en daarna toevertrouwd aan de Jesuieten te Nijmegen. Hij zou worden opgeleid voor den handel, practisch genomen voor de kantoorkruk op een of ander duf bureel, waar de centen geteld en de krenten gewogen worden. Voor wie het voorrecht hebben gehad hem in zijn latere leven van nabij te kennen, lijdt het geen twijfel of Mekel zou in ieder geval door eigen kracht uit het koopmanskantoor den weg naar de vrijheid hebben gevonden. Intusschen heeft het zoo ver niet behoeven te komen; de jonge Mekel werd tijdig ontdekt, dank zij zijn verbluffende verrichtingen op het gebied, waarop hij later zou uitblinken, namelijk dat der mathematica.

Hij koos het vak van mijningenieur; hij behoorde tot die niet al te talrijke gelukkige stervelingen, wier eigen beroepskeuze een onverdeeld succes blijkt te zijn geweest. Hij werd bovenal getrokken en geboeid door de geologie. Wanneer hij over deze, zijne groote liefde als geleerde kwam te spreken, ging zijn hart open. Ik heb dit altijd zoo begrepen, dat de geologie, als open boek der schepping, in hem vooral den religieuzen mensch aansprak en daarnaast den geestelijk-agressieven wetenschapsmensch, die getart en ge-

[p. 796]

prikkeld wordt door de raadselen, die het samenstel van den aardbol te ontcijferen geeft.

In 1928 promoveerde Mekel cum laude op een proefschrift, getiteld ‘Theorie van het tektonisch gravemetrisch onderzoek’. Volgens ingewijden is deze dissertatie van zeer bijzondere beteekenis en heeft Mekel daarmede nieuwe wegen geopend op het toentertijd nog weinig ontgonnen terrein der geophysica. Voor leeken is dit geschrift vrijwel onverteerbaar, alleen al als gevolg van de mathematische behandeling van het onderwerp, waardoor het voor buitenstaanders een ongenaakbaar aspect heeft. Intusschen is dit labyrinth van differentiaalvergelijkingen in ieder geval van beteekenis, doordat het licht werpt op Mekel als geleerde en ook als mensch. Hij had de mathematica lief met een groote intellectueele liefde, niet slechts als een superieur spel van den geest, maar ook als een machtig hulpmiddel om ons inzicht in den kosmos te verdiepen. In afwijking van een denker als bijvoorbeeld Maritain was hij overtuigd, dat de mathematica meer vermag dan de natuurverschijnselen te registreeren in formules, namelijk de werkelijkheid te ontsluieren, zelfs eer het experiment daaraan toe is. Hij koesterde dan ook, om een voorbeeld te noemen, een diepe bewondering voor een zoo ragfijn mathematisch spinsel als de golfmechanica.

In 1917 was Mekel als geoloog in dienst van de Royal Dutch getreden. Zelden zal deze grootmachtige een zelfstandiger, om niet te zeggen eigenzinniger element in haar arbeidsleger te verwerken hebben gekregen en misschien nooit een kundiger geoloog. Hij verstond de kunst door zijn zelfbewust optreden de hoog-mogendsten onder zijn superieuren uit het lood te brengen. Voor het geologisch onderzoek beschikte hij, behalve over een voortreffelijke vakkennis, over een gezonden zin voor avontuur, zonder welke een explorateur, hoe knap hij ook zij, een halve kracht blijft. In alle hoeken van de wereld voelde Mekel zich thuis; hij kon Iraniër met de Iraniërs, Indiër met de Indiërs zijn en vooral Mexikaan met de Mexikanen. Weinigen evenaarden hem in den omgang met menschen van alle mogelijke en ook onmogelijke slag, waarbij omgang moet worden verstaan als maatschappelijk, gezelschappelijk en liefst ook cultureel verkeer. Zoo kreeg hij in Mexico toegang tot gebieden, waar lugubere generaals den scepter

[p. 797]

zwaaiden en waar anderen met geld noch goede woorden wisten binnen te dringen. Alleen de geest van het amerikanisme kon hij luchten noch zien; deze geest gold hem als de verfoeilijkste van alle booze geesten, die de aarde in dezen tijd onveilig maken - op één na.

De Royal Dutch kon gelukkig worden geprezen met Mekel; van zijn kant was hij zeker niet ontevreden over zijn werkgeefster, althans zoolang deze zich onthield van pogingen om zijn zelfstandigheid te na te komen. Zijn hoogste belooning zocht en vond hij in de praktische toepassing van de wetenschap, die hij liefhad; daarnaast liet hij op de hem eigen militante wijze merken, dat de ware wetenschap geen handelswaar is. Mekel was niet te koop, voor niemand, ondanks het feit dat hij hooggeprijsd stond. Dit bewees hij, toen hem in 1929 het hoogleeraarschap in de geophysica te Delft werd aangeboden, wat voor hem dè kans van zijn leven en het volgen van zijn roeping beteekende. In dit voor hem beslissende oogenblik weerstond hij de verzoekingen van den mammon met een souverein gebaar en nam hij afscheid van het groot-kapitaal en deszelfs mogelijkheden, die voor hem stellig niet gering waren.

Ik zal er mij voor wachten een oordeel uit te spreken over Mekel's prestaties op het stuk van de wetenschappelijke vorming zijner discipelen; immers, daartoe acht ik mij ten eenenmale onbevoegd. Wel heb ik persoonlijk ervaren in gesprekken, welke zich bewogen op het terrein van de mathematica en de natuurfilosofie, dat hij een voortreffelijk docent was, uitmuntend door helderheid van uiteenzetting en strakke structuur van betoog.

Zijn invloed reikte ver buiten de wanden van de collegezaal en het laboratorium; niet alleen dat zijn woorden wekten, maar zijn voorbeeld strekte, zijn voorbeeld van zeldzame intelligentie, ongelooflijke werkkracht, nauwgezette plichtsbetrachting; zijn voorbeeld ook van geestelijke zelfstandigheid en onbevangenheid, van gaafheid en wilskracht, van onversaagdheid van denken en resoluutheid van doen; zijn voorbeeld vooral ook van religieuzen zin. Mekel was een drager van het humanistisch ideaal in zijn hoogsten en edelsten vorm. Deze bereizer van vele landen en diepborende explorateur van vele wetenschappen was een geestig, een fonkelend causeur. Hij rekende het niet beneden zich om,

[p. 798]

indien noodig, het gesprek met blague en paradox op gang te brengen; eenmaal zoover, ontmoetten zijn vrienden in hem op velerlei gebied een geduchte wederpartij. Een strijdbare natuur als hij was, voelde hij zich in het dispuut als in zijn ware element; zijn intelligentie liet zich daarbij kennen als ongemeen scherp, zijn veelzijdigheid als verbijsterend en zijn eruditie als ongelooflijk. Mekel was een individualist, zóó kras als ik er zelden een heb ontmoet in den kring van zijn geloofsgenooten, maar een egocentrisch wezen was hij niet en een egoïst zoo mogelijk nog minder.

Hij had zijn leven ondergeordend aan het eerste gebod van de Wet; hij beminde God en daarnaast zijn evenmensch gelijk zichzelf. Aan slaplingen, die het er op aanleggen op de gemeenschap te teren ten einde zichzelf langs den weg van den kleinsten weerstand veilig te stellen, had hij hartgrondig het land; maar dreigde iemand na kloeke worsteling het af te leggen in den strijd om het bestaan, dan was Mekel bereid om te helpen zooveel hij helpen kon - vooral gedurende de eerste maanden van het verzet heeft hij daarvan de bewijzen geleverd.

Van de intelligentie en het vormgevend vermogen der massa had hij geen bepaald hoogen dunk; de uitkomst uit den geestelijken en stoffelijken nood van dezen tijd verwachtte hij van eene aristocratie des geestes, onder beding echter dat deze zich niet slechts door intelligentie zou onderscheiden, maar ook door het bezit van vaste zedelijke normen, waaraan zij zich alles gelegen laat liggen. Overigens werd zijn visie op de toekomstmogelijkheden van mensch en maatschappij in sterke mate beheerscht door de overweging, dat de mensch tot den jongsten dag mensch zal blijven, dat wil zeggen, dat zijn verstand verduisterd is en dat hij onderhevig is aan kwade aanvechtingen.

Mekel was dus geen gemeenschapsmensch in den meer of minder ordinairen zin van het woord; hij had niet de minste lust in vereenigen en vergaderen; des te meer welbehagen schepte hij in vereeniging, diepgaande vereeniging met zijn filosofen en kunstenaars, in het bizonder met zijn componisten. De moderne Franschen waardeerde hij; hij vereerde Chopin, adoreerde Bach en verfoeide Wagner.

Met de roofoverval in Mei 1940 brak het laatste bedrijf van dit schoone leven aan. Nauwelijks was het ondergrondsch verzet

[p. 799]

geboren of Mekel trad in de gelederen aan, waarin hij alras een leidende rol speelde. Voor hem beteekende het verzet een strijd op leven en dood ter verdediging van alles wat aan het leven waarde geeft - de verdediging van de religie tegen het germaansche heidendom, van het Christendom tegen het Wodanisme, van de cultuur tegen de barbarie, van de menschelijke waardigheid en de rechten van den mensch tegen dwingelandij, kortom de verdediging van den mensch tegen den geest van het pruissianisme.

In den moeizamen begintijd, waarin de kunst van het verzet nog moest worden aangeleerd, was Mekel een leidende en bezielende figuur. Het lag in de lijn van zijn karakter en zijn temperament, dat hij den ondergrondschen strijd voerde met de volle maat van zijn minachting voor den vijand, met een bravour, waarin hij zich liet gaan tot aan de grens van een openlijke boven-grondschheid toe. Ten slotte liep hij in den strik, dien hem door het verraad gespannen was.

Het proces-Mekel heeft lang geduurd. De vijand had blijkbaar begrip van de intelligentie, de gevechtskracht, in het algemeen het formaat van den tegenstander, dien hij in zijn greep had. Gelijk zoovelen heeft Mekel gezwegen, standgehouden tot en met het uiterste - men weet wat dit zeggen wil. Hij werd vermoord te Oranienburg op 2 Mei 1942.

Nederland verloor in Mekel een zeldzaam intellect, een moedig man, een gaaf karakter. Het laatste woord over hem zij het woord, dat de Kerk spreekt bij het scheiden tot de zielen der overledenen: ‘In paradisum deducant te Angeli’.