De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 727]

Prof. Mr. V.H. Rutgers
door
H.J. Hellema

Is het reeds in het algemeen een uiterst moeilijke taak om in enkele bladzijden een beeld van iemand te geven, in wel zeer bijzondere mate is dit het geval met een zoo veelzijdige en markante figuur als Rutgers.

Reeds de enkele opsomming van de talloos vele functies, die hij heeft bekleed, zou enkele pagina's vullen.

Laat mij pogen enkele van de voornaamste feiten uit dit rijke en werkzame leven te releveeren.

Den 16den December 1877 werd Victor Henri Rutgers te 's Hertogenbosch geboren, waar zijn vader, later hoogleeraar aan de Vrije Universiteit, Hervormd predikant was. In 1895 werd hij ingeschreven als student aan de Vrije Universiteit, waar hij zeven jaar heeft gestudeerd. Niet minder dan drie jaren achtereen maakte hij deel uit van den Senaat van het studentencorps. Na zijn promotie vestigde hij zich als advocaat te Amsterdam, enkele jaren later te Hilversum, waar hij in 1907 lid van den Gemeenteraad werd en in 1908 lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland. Van 1912 tot 1925 was hij lid van de Tweede Kamer.

In 1915 werd hij benoemd tot burgemeester van Boskoop, voor welke functie hij moest bedanken, toen hij in 1919 lid van Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland werd.

In 1925 trad Rutgers als Minister van Onderwijs op in het Ministerie Colijn, dat echter reeds na drie maanden ten val werd gebracht, doch gedurende een crisis van niet minder dan 117 dagen de zaken waarnam.

In 1928 werd hij benoemd tot hoogleeraar aan de Vrije Universiteit, waar hij Romeinsch Recht en Strafrecht doceerde.

Niet alleen nationaal, doch ook internationaal trad Rutgers op den voorgrond. In 1914 werd hij lid van het hoofdbestuur van ‘Vrede door recht’, in 1919 lid van het dagelijksch bestuur van de Vereeniging voor Volkenbond en Vrede, terwijl hij van 1933-1935 voorzitter dezer vereeniging was.

[p. 728]

Als vertegenwoordiger van Nederland had hij zitting in tal van Volkenbondcomité's, terwijl hij benoemd was tot lid van eenige bilaterale conciliatiecommissies en tot voorzitter van het Scheidsgerecht tusschen Duitschland en Roemenië over de herstelbetalingen.

Met deze respectabele lijst is het terrein van zijn activiteit nog slechts ten deele aangeduid. Hij was een tijdlang redacteur van de Hilver- en Vechtbode, verleende zijn medewerking aan de Rotterdammer en de Standaard, schreef praeadviezen voor de Nederlandsche vereeniging voor gemeentebelangen en de Nederlandsche Juristenvereeniging.

Tal van brochures en publicaties op de meest uiteenloopende gebieden publiceerde hij, daarnaast was hij lid van den Raad van Beheer der Nederlandsch-Indische aardoliemaatschappij, voorzitter van het Nederlandsch Klassiek verbond, van den Nederlandschen Bond voor Strafrecht, van de Calvinistische Juristenvereeniging, van de Commissie van beroep van den Schoolraad en van den Bond van vereenigingen voor voorbereidend hooger en middelbaar onderwijs. Ziehier slechts een greep uit dit volle leven.

Onwillekeurig zal men uit deze dorre, maar niettemin veelzeggende opsomming den indruk krijgen, dat Rutgers steeds in draf moet zijn geweest en voor niemand tijd kan hebben gehad.

Het tegendeel is waar. Hoe hij het klaarspeelde, begreep niemand, maar hij had tijd voor ieder, die zijn raad vroeg, en was een charmant gastheer voor de talloos velen, waarvoor hij zijn huis openstelde, niet in de laatste plaats voor zijn studenten.

Op de studentensocieteit was hij van alle hoogleeraren de meest geziene figuur. Hij kwam er dikwijls en zat vaak tot laat in den nacht met de studenten over de meest uiteenloopende onderwerpen te discussieeren.

Zij bewonderden zijn buitengemeene scherpzinnigheid, zijn geestigheid, zijn jeugdig hart en zijn gevoel voor stijl en traditie.

Hij beheerschte zoowel de moderne als de klassieke talen, maar had daarnaast groote belangstelling voor de wiskunde. Thuis kon men hem verdiept vinden in de oplossing van een kruiswoordraadsel, dat hij in een buitenlandsche krant vond, of in een of ander spel, dat deze tegelijkertijd kinderlijke en wetenschappelijke

[p. 729]

geest boeide. Rutgers had behoefte aan ‘creative leisure’ en wist daar den tijd voor te vinden. Hij had weinig behoefte aan slaap en werkte tot laat in den nacht. Gedurende een vergadering of redevoering kon hij oogenschijnlijk zitten slapen, maar niettemin na afloop een vlijmscherpe critiek of analyse geven van het besprokene. Hij was geen redenaar voor een groot gehoor, maar in kleinen kring had hij, ondanks zijn eigenaardige, iets stootende betoogtrant, de volledige aandacht van zijn gezelschap, dat hem steeds verrijkt verliet.

Het merkwaardige is, dat Rutgers, die als weinigen van de aangename dingen van het leven wist te genieten en den leeftijd had bereikt, dat hij na zijn welbesteed leven zich op een rustigen levensavond mocht voorbereiden, zich tijdens de bezetting ontpopte als een onvermoeid illegaal werker, die ondanks zijn hooge leeftijd en zwakke gezondheid nooit voor eenig gevaar terugdeinsde en alle ongemakken van het illegale leven blijmoedig droeg. En wat degenen, die hem goed kenden, bijzonder trof, was het feit, dat deze scherpzinnige geest, die van nature een sterk legistische en formalistische inslag had, met terzijde stelling van wat de bezetter ons in zijn verordeningen als recht opdischte, waarlijk het Recht wist te dienen.

Grooter tegenstelling dan tusschen dezen aristocraat en de ietwat ruige figuren van de ondergrondsche beweging, kan men zich moeilijk voorstellen, maar toch genoot Rutgers ook bij hen onvoorwaardelijk gezag. Zij waardeerden in hem een van de weinige bejaarde en ervaren politici, die ook tijdens de bezetting is blijven leiden en die geen oogenblik aarzelde om van dag tot dag zijn leven in de waagschaal te stellen.

Degenen, die in die jaren het voorrecht hebben gehad regelmatig met hem in contact te komen, hebben hem bewonderd om de rust waarmede hij, ondanks alle verschrikkingen van dien tijd, de juiste richting wist aan te geven; ze hebben hem benijd om zijn rotsvaste geloof, waaruit hij leefde en de kracht putte om voort te gaan, ook na gevangenneming en hondsche behandeling.

In April 1943 werd hij voor de tweede maal gevangen genomen en geboeid en geblinddoekt weggevoerd. Na eenige maanden werd hij vrij gelaten met de mededeeling, dat zijn arrestatie op een vergissing had berust. ‘'t Is weinig eervol’, zei Rutgers spotlachend

[p. 730]

in den loop van een gesprek, dat ik met hem had na zijn bevrijding, ‘ik troost me er maar mee, dat ze mij misschien ook bij vergissing hebben vrijgelaten’. Onmiddellijk nam hij dan ook weer de leiding ter hand, o.a. als lid van het Vaderlandsch Comité.

Zonder aarzeling stelde hij zich beschikbaar om naar Engeland over te steken, toen men dit wenschelijk vond, ondanks zijn 67 jaren, ondanks de risico's verbonden aan een dergelijken tocht in een open boot in het vroege voorjaar, ondanks de gevaren van verraad of ontdekking.

Rutgers had gedurende twee oorlogsjaren de Vrije Universiteit geleid als rector magnificus, hoewel de Duitschers zijn aftreden als zoodanig hadden geëischt. Hij had een zeer belangrijke rol gespeeld in het onderwijsverzet, zoowel bij het lager, middelbaar als hooger onderwijs.

Hij was de vertrouwde raadsman voor de studenten, toen de groote strijd over de loyaliteitsverklaring ontbrandde. Hij was een van de zeer actieve ondergrondsche werkers in de antirevolutionaire partij. Rutgers was dus de aangewezen man om de regeering in Londen in te lichten en van advies te dienen.

Toch zagen wij hem noode vertrekken, omdat hij ook hier zoo slecht gemist kon worden en zijn leven haast te kostbaar was om het aan dit gevaarlijk avontuur bloot te stellen.

Ondragelijk werd de spanning, toen na enkele dagen nog geen bericht uit Engeland was gekomen, dat hij daar was gearriveerd. Groot was de verslagenheid, toen bekend werd, dat de overtocht door een motordefect was mislukt en Rutgers met zijn tochtgenooten, na drie dagen en nachten op zee rondgezworven te hebben, in Veere was binnengebracht.

Het ergste werd gevreesd toen zijn zaak voorkwam. Duizenden hebben voor zijn leven gebeden en boven ieders verwachting werd hij tot slechts twee jaar gevangenisstraf veroordeeld. Vol goeden moed, vertrouwend op zijn groote geestkracht, hoopten wij, dat hij ook deze beproeving zou doorstaan. Het heeft niet zoo mogen zijn.

Rutgers, die wij naar onze meening niet konden missen, is, op dezelfde wijze als zoo talloos vele anderen uitgehongerd en mishandeld, tenslotte door ontbering en ziekte omgekomen. Zijn geest hebben zijn beulen niet kunnen breken.

[p. 731]

Dat hij gestorven is, vertrouwende op de genade van zijn Heer en Heiland, is voor al zijn geestverwanten een blijde zekerheid en hun troost bij dit onherstelbaar verlies.

Wij behouden de herinnering aan een wonderlijk veelzijdig aristocraat naar den geest, die in voor- en tegenspoed in vrijheid en onderdrukking, zijn groote gaven van hoofd en hart ter beschikking van zijn vaderland heeft gesteld.

Trouw tot in den dood.