De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 358]

Verantwoordelijkheid der humanisten
door
J.C. Brandt Corstius

Het is een bekend feit, dat veranderingen in het geestelijk leven niet op de voet worden gevolgd door wisselingen in de naamgeving. Het aanmunten van nieuwe woorden op dit gebied is een hachelijke zaak en blijft meestal beperkt tot een persoonlijke aangelegenheid. De oude woorden blijken rekkelijk genoeg om ook de jongste verandering voor hun rekening te kunnen nemen.

Laat men zich dus niet vergissen bij de waardering van het humanisme, dat, naar het schijnt, een na-oorlogs verschijnsel wordt. Zoals het einde van deze oorlog niet in het minst lijkt op dat van Wereldoorlog I, zo lijkt het hedendaagse humanisme, dat zich krachtig manifesteert, niet op dat van 1920. Lag toen het accent op het humanitaire, op broederschap en wereldvrede, was het toen een zaak van gevoel, van optimisme, van de ‘nieuwe mens’ - nu ontbreken deze dingen zeker niet, maar zij zijn naar de achtergrond geweken doordat allesbeheersend naar voren is gekomen de noodzaak van de verdieping der humanistische levensopvatting diergenen die leven buiten de christelijke traditie - uiteraard wel er door beïnvloed - en die nú meer dan ooit voor hun persoonlijk en maatschappelijk leven deze fundering van node hebben.

Dit betekent dat het woord humanisme niet alleen zijn humanitair accent verliest, zijn vaagheid en algemeene vrijzinnigheid, maar ook dat zijn literair-historische klank niet langer domineert. Wanneer men kortweg constateert, zoals heden steeds gebeurt, dat de twee hoofdbronnen van het geestelijk leven in Nederland zijn het humanisme en het christendom, dan denkt men bij humanisme niet in de eerste plaats aan dat van de Italiaanse renaissancisten of dat van Erasmus, noch aan de vormen van christen humanisme of humanistisch christendom, maar wel aan de levensopvatting van de velen, die geestelijk staan buiten het christendom en buiten een andere godsdienst en wier uitgangspunt van leven en handelen is de mens als redelijk, zedelijk wezen, zijn oneindige scheppende mogelijkheden en het hem eigen norm-

[p. 359]

gevoel, dat onafhankelijk is van persoonlijke willekeur. Dit humanisme is ouder dan vandaag. Het is er altijd geweest en het heeft zich in Westeuropa, min of meer onafhankelijk van de godsdienst, tenslotte geheel onafhankelijk, gemanifesteert. Zó gezien is er geen reden er heden de nadruk op te leggen. In de kring van wijsgerige intellectuelen, van erudieten en personen met een zeker verfijnde beschaving, was en is het een voorkomend verschijnsel. Het is zelfs zo zeer aan een dergelijke kring verbonden geweest, dat men juist dáár het meest zal twijfelen aan wat heden aan de orde is: het humanisme als grondslag van de levensopvatting der velen, die onkerkelijk en buiten-christelijk hun geestelijk leven bewuster leven dan voorheen, nu zij in de afgelopen jaren, de steun ontberend van traditioneel beschermende instituten en een vertrouwde gang van zaken, alleen kwamen te staan en dat wel voor welke grote vragen, vragen die het diepste raken van een mensenleven. Toen is immers gebleken, wat wie scherper toezag reeds veel eerder had opgemerkt, dat de lijn die ons scheidde niet liep tussen christenen en humanisten, maar tussen wie waarlijk leefden uit het christendom en uit het humanisme en wie tot een geestelijke onverschilligheid waren vervallen, welk verval niet het twijfelachtig voorrecht is van een van die beide tradities. De tijd is voorbij dat ons volk in geestelijk opzicht te verdelen viel in een kleine kring van humanistisch ‘ingewijden’ en de grote massa van kerkelijke gelovigen. Honderdduizenden Nederlanders leven, buiten kerk en christendom, min of meer bewust uit het humanisme. Daarmee is het niet langer een zaak van enkelingen, maar een volkszaak. Temeer nu die vele Nederlanders zich niet meer met politieke partijen of daarmee verwante groeperingen als geestelijk surrogaat tevreden kunnen stellen en anderzijds uit de oorlog tevoorschijn zijn gekomen in de meest hartelijke en oprechte samenwerking met hun christelijke landgenoten, op velerlei gebied. Al deze omstandigheden vergen humanistische bezinning en organisatie, principieel tegenover, praktisch naast en met de kerk.

En hoewel het dus geenszins de bedoeling kan en mag zijn te komen tot een vereniging van intellectuelen, hoewel het dus in de eerste plaats blijft gaan om organisatie van het geestelijk en maatschappelijk leven van alle humanisten, is de steun van de humanistische intellectuelen onontbeerlijk. Het Humanistisch Verbond, op 17

[p. 360]

Februari j.l. te Amsterdam opgericht,¹⁾ doet dan óók een beroep op hèn. Nodig zijn geestelijke leiders, sprekers, kaderopleiders, schrijvers, kortom, zij, die door hun ontwikkeling en studie toegang hebben tot de bronnen van het humanisme en voor wie het humanisme voldoende actuele werkelijkheid is, dat zij inzien welk volksbelang op het spel staat.

Hier wordt een poging gewaagd, waarvan niet vaststaat, dat zij zal slagen, noch tot welke uitkomsten zij zal leiden. Op velerlei punten moet twijfel blijven bestaan, maar de poging zelf moet worden gewaagd. Het is niet langer verantwoord de vele humanisten in Nederland een losse groep te laten zijn zonder geestelijke leiding, zonder innerlijke en uiterlijke weerbaarheid. Deze verantwoordelijkheid rust niet in de laatste plaats op wie zich het humanisme zeer bewust eigen maakte en er zo uit leeft, niet alleen voor zich zelf maar ook tezamen met allen, die in de beginselen van het humanisme het ware, schone en goede zich het best zien ontplooien.

1) Hoofdbestuur: Prof. mr. H.R. Hoetink, dr. J.P. van Praag, H. Bonger, J. Rogge, dr. G. Stuiveling, D.Th.F. d' Angremond, Mr. J. in 't Veld, Dr. J.C. Brandt Corstius, K. de Boer, Mevr. D. Heroma-Meilink, H. van Laar, Dr. D. Loenen, Ir. P. Schut, Prof. dr. H.J. Pos, Prof. dr. J.B. Tielrooy, Theun de Vries, S. Vestdijk, Mr. H.B.J. Waslander. Secretariaat: Weerdsingel O.Z. 80, Utrecht,