De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 311]

Emanuel Boekman
door
S. Mok

Toen enkele dagen na de capitulatie van het Nederlandsche leger tot de afgeslotenheid der provincie geruchten uit Amsterdam doordrongen, behoorde daartoe ook het ontstellende nieuws over de vele zelfmoorden van Nederlandsche Joden. Tot die eerste slachtoffers van de Duitsche overweldiging behoorden ook Boekman en zijn echtgenoote.

Wanneer ik nu, na bijna zes jaren van schokkende beproevingen, mij zet om over hem te schrijven, dan gevoel ik eerst goed, hoe wij hem al die jaren hebben gemist. Wij waren ons van dit gemis bewust. Hoe dikwijls hebben enkele goede vrienden tot elkaar gezegd in de donkerste dagen der bezetting, ja zelfs in de ellende van het Jodenkamp: konden wij Boekman maar om raad vragen. Het heeft niet zoo mogen zijn en als wij denken aan het lot, dat ook hem had kunnen treffen, dan moeten wij naar oud-Joodschen trant zeggen: ook dit was ten goede.

Wie Boekman herdenkt, is geneigd in de eerste plaats aan den Amsterdammer te denken. Hij is er geboren (op 15 Augustus 1889), heeft er gewoond en gestudeerd, heeft de stad, als raadslid en wethouder, negentien jaren mede bestuurd. Zijn liefde voor de stad en haar schoonheid was een stuk van zijn wezen.

Maar daarnaast was hij op weg een Nederlandsche persoonlijkheid te worden. In de eerste plaats als vernieuwer der sociaal-democratie; daarnaast door zijn belangrijk werk voor de kunst in elken vorm.

Men kan ook Boekman slechts begrijpen, wanneer men zijn afkomst en ontwikkeling kent. Zijn vader was een arm man: eerst diamantbewerker, later boekhandelaar. In het ouderlijk huis moet hij reeds de liefde voor het boek hebben opgedaan, welke zoo typeerend voor hem was en die zelfs tot uiting kwam in de bijna teedere wijze, waarop hij een boek aanvatte.

Als jongen van veertien jaar koos hij, vermoedelijk om die liefde voor het boek, het drukkersvak. Hij werd letterzetter en bleef daar zijn leven lang trotsch op. Aan de typografische verzorging van zijn proefschrift heeft hij een zeer bijzondere zorg besteed.

Op zijn negentiende jaar werd hij telegrafist, drie jaren later

[p. 312]

administratief ambtenaar bij de haveninspectie. Hij studeerde hard en haalde de acten M.O. staatsinrichting en staathuishoudkunde, de laatste onder leiding van zijn vriend J. van Gelderen, den lateren hoogleeraar, in denzelfden nacht en op dezelfde wijze als Boekman gestorven. Hij spotte later wel eens: die acten staatswetenschappen waren een ziekte van de jonge socialisten! Maar degenen, die er voor studeerden, om hun sociale en politieke belangstelling wetenschappelijk te fundeeren, gingen tot de besten in de socialistische beweging behooren.

Dat Boekman socialist werd, was bijna onvermijdelijk. Zijn vader was, voor een proletariër eenigszins vreemd, een actief radicaal, later vrijzinnig-democraat. De zoon begon als anarchist, volgeling van Domela Nieuwenhuis, zonder twijfel onder invloed van het lezen van Kropotkin e.d., maar wellicht ook van zijn typografische vakgenooten. Onder de typografen, die intellectueel steeds uitstaken boven de andere arbeiders, heeft het anarchisme en syndicalisme veel aanhang gehad. Boekman was zelfs medewerker van ‘De Vrije Socialist’.

Zijn studie bracht hem, zij het laat (1913), tot de sociaal-democratie. Vooral Kautsky heeft grooten invloed op hem geoefend. Als sociaal-democraat stond hij in den beginne aan de linkerzijde van de Partij. Al spoedig riep men hem tot bestuursfuncties en werd hij afgevaardigde naar het Congres, waar hij nogal in de oppositie was. Langzamerhand veranderde dat. Misschien kwam dat ook door zijn werkkring. In 1916 werd hij ambtenaar bij de afdeeling Statistiek van de Rijksverzekeringsbank, waar hij snel tot hoofdcommies opklom. Hij leerde daar de feiten der maatschappelijke ontwikkeling kennen, welke met de extreme opvattingen van sommige socialistische theoretici niet klopten. Ook de practische politiek, de leerschool van zoo vele gematigden, riep hem. In 1921 werd hij lid van den Gemeenteraad der hoofdstad, enkele jaren later reeds voorzitter van zijn fractie, in wezen de regeerende partij in Amsterdam. In 1927 werd hij ook lid van het Partijbestuur der S.D.A.P.

Dat hij al spoedig een invloedrijke plaats in den Raad kreeg en niet alleen in zijn fractie, lag aan velerlei oorzaken. Hij was een uitstekend spreker en een gevat debater. Maar daarmede alleen komt men er in een vertegenwoordigend lichaam niet. Kennis van

[p. 313]

en liefde voor de zaken is in de eerste plaats noodig. Boekman bezat beide. Alles, wat typisch Amsterdamsch was, trok hem bovenal. Het havenbedrijf, de nervus der hoofdstad, had zijn bijzondere aandacht. Daarnaast stond hij steeds in de bres voor de schoonheid van Amsterdam: de schenners van het karakter der stad, die o.a. de demping van het Rokin doordreven, vonden in hem een geharnast bestrijder. En zijn raadslidmaatschap gaf hem voor het eerst gelegenheid zijn diepe belangstelling voor de kunst tot uiting te brengen, welke later in het middelpunt van zijn arbeid en denken zou komen.

Zijn politieke ontwikkeling voerde hem steeds meer naar de gematigde richting in zijn Partij. In 1932, toen de twisten met de latere O.S.P.-ers de S.D.A.P. schokten, werd hem de redactie van het discussie-weekblad ‘De Sociaal-democraat’ opgedragen. Vooral na de Duitsche crisis van 1933 gaf hij daarin uiting aan zijn overtuiging, dat de Sociaal-democratie een volkspartij op breeden grondslag moest worden. Hij wees bij herhaling op de waarde van het nationale leven en van het nationale koningschap; van de democratie niet alleen als politieke vorm, maar als element van wereldbeschouwing; van de plangedachte. Hij liet zich daarbij wel eens verleiden tot een ironische verscherping van zijn formuleeringen, een trek, welke ook in zijn redevoeringen niet steeds ontbrak. Dit verwekte dan wel tegenstand bij velen, die de ironie niet begrepen. Maar hij bleef zeer principieel socialist, ook in de Partijcommissie, welke het thans zoo bekende beginselprogramma van 1937 opstelde. De Partij van den Arbeid zou hij, met alles, wat hij er stellig niet in had kunnen aanvaarden, zeker als een bekroning van zijn streven hebben beschouwd.

De hier geschetste ontwikkeling bracht hem ook tot een positieve waardeering van het Jodendom. Hij werd Zionist, zij het, dat hij de groote beteekenis van de emancipatie veel hooger aansloeg dan in sommige Zionistische kringen gebruikelijk is. In een periode van ambteloosheid schreef hij een op minutieuzen arbeid berustende ‘Demografie van de Joden in Nederland’ (1935), dat ook thans, zij het helaas als geschiedenis, zijn waarde heeft behouden. Ook zijn talrijke artikelen over de geschiedenis der Joden in Amsterdam geven blijk van zijn belangstelling voor het volk, waaruit hij stamde.

[p. 314]

Bekendheid buiten den kring van zijn Partij kreeg Boekman, toen hij in 1931 tot wethouder voor het onderwijs en de kunstzaken werd benoemd. Met een onderbreking van 1933-1935 heeft hij dit ambt tot zijn dood uitgeoefend. Daar kon hij zijn werkkracht en zijn aanleg ten volle ontplooien. Het onderwijs van elken aard, van de voorbereidende school tot de Universiteit, heeft hij met kracht bevorderd, al maakten de economische moeilijkheden en een verkeerde zuinigheidspolitiek een breede vlucht niet mogelijk. Maar zijn groote liefde ging uit naar de kunst. Literatuur, muziek, tooneel, museumwezen, geen onderdeel verwaarloosde hij. Hij stimuleerde het artistieke leven in de hoofdstad, zonder de kunst in een bepaalde richting te dwingen.

Zijn aanleg bracht mede, dat hij zijn practische politiek op weloverwogen theoretische overwegingen baseerde. De wijze, waarop hij dit deed, heeft slechts hen verbaasd, die hem niet kenden. Hij ging studeeren, d.w.z. den min of meer schoolschen academischen studieweg afleggen. Reeds voordat hij wethouder werd, had hij, op grond van een speciale bepaling van de Hooger Onderwijswet, toelating tot de Universiteit verkregen. Hij wilde rechten studeeren, welke studie het meest bij zijn opleiding aansloot. Maar hij was van nature geen jurist en ging over naar de sociale aardrijkskunde. In weerwil van zijn drukke werkzaamheden deed hij in zeer korten tijd candidaats- en doctoraalexamen en behaalde op 6 Juni 1939 de hoogste academische eer met een proefschrift over ‘Overheid en kunst in Nederland’. Al dit werk deed hij 's avonds laat en 's nachts. Een sterke constitutie, maar een nog veel sterkere wil, maakten dit mogelijk.

Dit proefschrift is, het ligt voor de hand, niet te vergelijken met het werk van den normalen promovendus. Zeker, het heeft een eerbiedwekkende literatuurlijst en voldoet aan alle senaatskamereischen. Maar het is in elk opzicht het levenswerk, de uitdrukking van de diepste overtuiging, van den man, die, staande op een verantwoordelijke post, weet, wat hij wil.

Drie vierde deel van het boek bevat historische beschouwingen over de verhouding tusschen overheid en kunst in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw. Het laatste kwart behandelt de perspectieven. Ik kan er niet aan denken in dit bestek ook maar een korte analyse van het boek te geven. Met enkele zinnen

[p. 315]

slechts wil ik Boekmans denkbeelden schetsen. Hij zag de kunstpolitiek der toekomst als een deel van de sociale politiek. Het volk moet zoo worden opgevoed, dat het de kunst kan genieten. De overheid moet de levende krachten in de maatschappij stimuleeren en, dit doende, helpt zij ook de kunstenaars. Van een officieele kunst, het ligt voor de hand, wil Boekman niet weten. ‘De overheid mag niet overheerschen, maar moet opwekken wat potentieel bestaat aan sociale en cultureele krachten in het volk.’ In dezen zin ontvouwde hij een programma voor de bevordering van de kunst door de overheid. Het is hem niet gegeven geweest dit te verwezenlijken.

Slechts enkele hoofdzaken van dit rijke leven kon ik hier vermelden. Boekmans diepe kennis spreekt uit elke bladzijde van zijn boek. Wat hij over de verhouding tusschen de Nederlandsche geestesstroomingen (Liberalisme, Calvinisme, Katholicisme) en de kunst schrijft, berust op een bronnenonderzoek, dat ook een knappe student had kunnen doen. Maar de waardeering ervan kon slechts een man van zijn gerijpte kennis, ervaring en belangstelling geven.

Rest mij nog iets te zeggen over den mensch. Boekman was een man met een teer, bijna week gemoed, dat hij trachtte te verbergen door een ironische, vaak hooghartig schijnende houding. Wie het waagde iets vriendelijks over hem te zeggen, kreeg een snauw; hij was zoo gevoelig voor waardeering, dat hij deze niet wilde hooren.

Hij kreeg tranen in de oogen, toen een plattelandsafgevaardigde op een congres over haar moeilijkheden sprak. Toen na de Duitsche pogroms in 1938 Bruno Walter een opera van Mozart in den Stadsschouwburg dirigeerde, kon hij zijn ontroering niet bedwingen.

Hij was een trouw vriend. Met zijn beide partijgenooten-wethouders vormde hij naar buiten steeds een eenheid, ook bij onderlinge meeningsverschillen. Toen één van hen in het begin van 1939 door een veile pers in zijn goeden naam was aangetast en de openbare meening zich tegen hem keerde, nam Boekman den zwaar getroffen man mede op een wandeling door het centrum van Amsterdam om ieder zijn solidariteit met den aangevallene te toonen.

De geschiedenis is niet met ‘indiens’ te schrijven. En toch, hoe vaak zullen zijn vrienden nog denken: indien Boekman was blijven

[p. 316]

leven, wat had hij nog voor zijn stad, voor het land, voor de kunst kunnen doen. Hij is heengegaan voor hij het hoogtepunt van zijn werk en zijn leven had bereikt.

Persoonlijk kan ik slechts nazeggen, wat Bakhuizen van den Brink eenmaal van zijn leermeester en vriend Bake zeide: het doet mij somber aan in Boekman als het ware den laatsten te hebben verloren, aan wien zich voor mij het gevoel van piëteit, in den strengsten zin des woords, hecht. Tijdens den oorlog heb ik zijn gemis gevoeld; na de bevrijding heb ik eerst begrepen, wat het beteekende.