De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 250]

Emanuel Querido
door
W. Cahn

In de zomer 1943 grepen de naziknechten Emanuel Querido en zijn vrouw in hun schuilplaats, brachten hen naar Westerbork, om hen vervolgens te deporteren. Zij kwamen niet terug.

Toen was Em. Querido 72 jaar oud. Iets langer dan een jaar had ik hem niet meer gezien. Hij had niet veel van een grijsaard, deze kleine, beweeglijke man. Hij was jong in iedere beweging, geestelijk springlevend en hij reageerde vlug en scherp op alle indrukken. Hij had in zijn oude jaren niets verloren van zijn geestelijke en lichamelijke levendigheid, niets van zijn sanguïnische reactie, niets van de vlugge, hoekige bewegingen van den Portugesen Jood.

Zijn hoofd met de grote vlezige neus, met het dun geworden witte haar, met de grijpende, blauwe, misschien iets te harde ogen had niet veel van de broze, doorschijnende schoonheid van de ouderdom. Maar het was indrukwekkend en in zijn vlug wisselende uitdrukking vol van levende aesthetische aantrekkingskracht. Na één blik op dit gelaat, na zijn eerste woord vergat men de haast dwergachtige kleinheid van zijn gestalte.

In het gesprek was hij op den man af, geconcentreerd, precies. In de indeling van zijn dagwerk, in de inrichting van zijn huis, in zijn verzorgde kleding overheerste een orde en precisie, die men pedanterie had kunnen noemen, als ze niet zo stijlvol was geweest.

Als zakenman zeer gesloten, ja wantrouwig, kon hij tegenover zijn vrienden vaak tot aan de grens van de schaamteloosheid openhartig zijn. En zijn vrienden noodzaakte hij haast tot openhartigheid. Hij had dikwijls een kinderlijk plezier in tamelijk simplistische psychologische analyses van zijn eigen en van andermans beweegredenen. Aan deze vaak te eenvoudige psychologische oordelen hield hij hardnekkig vast en dat gaf hem ook tegenover een sterker intellect, maar zeker tegenover iemand met groter relativiteitsbesef, dikwijls een zeker overwicht. De basis, waarop hij stond, was stevig. Ook als men ze niet als juist erkende, poogde

[p. 251]

men haast nooit deze basis te bestrijden. Hij was, zoals hij verklaarde, een felle tegenstander van discussies, maar hij disputeerde graag en met hartstocht. Hij had de oprechte wens rechtvaardig te zijn, maar omdat hij een mens met scherpe hoeken en kanten was, was hij niet makkelijk voor zijn omgeving. Zijn wil kon hij met buitengewone taaiheid doorzetten.

Naar afkomst en opvoeding was hij niet voorbestemd om die rol in het geestelijke leven van Nederland te vervullen, die hem dank zijn schepping, de N.V. Em. Querido's Uitgevers Mij., ten deel is gevallen. Zoon van een Amsterdamsen diamantbewerker, was hij met 11 jaar leerling in ‘het vak’, vervolgens diamantklover, boekverkoper aan de Amstel, administrateur bij Herman Heijerman's toneelgezelschap, leider van de boekenafdeling van de Bijenkorf, eindelijk, 1915, uitgever. De N.V. Em. Querido's Uitgevers Mij. was een bescheiden begin, waar hij zijn eigen vertegenwoordiger, boekhouder, lector enz., zo nodig expeditieknecht was. Hij vertelde graag en met luim van deze tijd van hard werken, grote zorgen, maar ook groeiend succes.

Daarnaast vond hij de tijd zijn grote roman te schrijven, eerst bij zijn vriend Willy Brusse, later bij zijn eigen uitgeverij onder het pseudoniem Joost Mendes onder de titel ‘Het geslacht der Santeljanos’ verschenen. Voor de groei van zijn Mokum en van de arbeidersbeweging had hij een diepe en niet alleen passieve belangstelling. Henriëtte Roland Holst en Herman Gorter vereerde hij met een zekere hartstocht, met Henri Polak was hij tot op het laatst in vriendschap verbonden.

Mijn mooiste uren met hem had ik, toen hij met iets overdreven pathos uit zijn grote roman las. Hij heeft mij het boek geheel voorgelezen. Zijn commentaren, vol humor, vaak scherp en sarcastisch, zouden een boek van tien keer de omvang van zijn lijvig werk gevuld hebben. Hij heeft mij - vreemdeling, emigrant, onbekend met milieu, historie, tradities en gewoonten - plastischer en kleuriger inzichten gegeven dan gezette studie mij had kunnen verschaffen. Misschien is het daarom voor mij moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk, over de literaire kwaliteiten van dit boek te oordelen. Het is voor mij een zeer persoonlijke belevenis geworden, niet te scheiden van de persoonlijkheid van den schrijver, voorlezer en commentator.

[p. 252]

Zijn roman is een autobiographische roman à clef, waar mij o.m. altijd de ambivalente houding tegenover zijn broer Is. Querido getroffen heeft. Waarschijnlijk heeft Em. Querido zijn broer overschat, waarschijnlijk was hij ook van een soort naijver bezeten.

Zijn uitgeverij heeft hij tot een onderneming met een scherp profiel gemaakt. Ze had niets van het warenhuiskarakter van vele moderne uitgeverijen, waar de stijl niet meer in de geaardheid van de uitgaven, maar ten hoogste nog in het warenmerk ligt. De typografische verzorging van zijn uitgaven was voor hem van het grootste belang. Aan een titelpagina, die niet voldeed, kon hij desnoods een week werk besteden. Zijn projekten dreef hij ook, tegen sterke weerstand, met vasthoudendheid door. Zijn beroep zag hij als een verantwoordelijke taak.

Toen hij de indruk had, dat een vertegenwoordiger niet de juiste man was voor de aanbieding van een politiek boek, dat Em. Querido belangrijk vond, ging de toentertijd haast 70-jarige zelf het land bereizen om de boekhandelaren te bezoeken; misschien niet tot zuiver genoegen van de boekverkopers. Want hij was een suggestieve, taaie verkoper, en zeker kocht menig boekhandelaar veel meer dan hij eigenlijk wilde. Maar de oude heer had met zijn vermoeiende reis zijn doel bereikt.

Zijn eerste grote succes was nog gedurende de eerste wereldoorlog de Nederlandse vertaling van Barbusse ‘Het Vuur’. Van zijn literaire uitgaven noem ik alleen de namen van Albert Verwey, Herman Gorter, Werumeus Buning, Dirk Coster, Marsman en Du Perron, dan de Gedenkschriften van Troelstra, de boeken van Wibaut, Wiardi Beckman, van Jan en Annie Romein en De Kadt. Met de uitgave van de Salamander-reeks deed hij belangrijk werk ter verspreiding van een goed en goed uitgevoerd boek tegen een lage prijs. Het lijkt mij niet overdreven, wat J. Greshoff indertijd schreef: (De Salamander-reeks) ‘is bezig zich een onschatbare verdienste ten opzichte van de Nederlandsche literatuur van gisteren en nu te verwerven.’ Het zal moeilijk vallen Em. Querido's aandeel als uitgever uit de Nederlandse beschaving weg te denken.

Dat hij van begin af in de voorste rij van het anti-fascistische front stond, sprak bij zijn politieke gezindheid en zijn temperament vanzelf. Hij was de medeoprichter van ‘Querido Verlag’, dat een internationale reputatie zou verwerven en onmiddellijk na de

[p. 253]

jammerlijke ineenstorting van de Republiek van Weimar spreekbuis van de geëmigreerde schrijvers geworden is.

Naar zijn gevoel was hij anti-Duits, en hij verklaarde dit feit niet zonder zelfironie uit een belevenis van zijn prille jeugd, toen een Duits nichtje, ouder dan hij, de liefde van het jongetje voor haar bij zijn familie en zijn vriendjes belachelijk gemaakt had. En op deze anti-Duitse houding, eigenlijk tegen ieder Duitser gericht, liet hij, weer zuiver op zijn gevoel afgaande, slechts één uitzondering toe.

De intocht van de gehate Hitlerbende, de dreigende vernieling van zijn levenswerk, het verlies van zijn zaak, van zijn geliefd huis in het Gooi, hebben hem sterk aangegrepen, maar zeker niet gefnuikt. Tot op het laatst heeft hij met zijn mooi, zorgvuldig, regelmatig handschrift aan het schrijven van een nieuwe roman gewerkt en aan enkele rijpe, melancholieke, naar de vorm volmaakte verzen gevijld.

Zo dapper als hij geleefd heeft, zal hij de dood tegemoet zijn gegaan.