De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 254]

Titus Brandsma
1881-1942
door
Ferd. Sassen

Op 20 Januari 1942 werd Titus Brandsma, Carmeliet en hoogleeraar aan de R.K. Universiteit, in zijn klooster te Nijmegen door den S.D. gearresteerd. Men bracht hem eerst naar Arnhem, in het Huis van Bewaring, later naar Scheveningen, in het ‘Oranje-Hotel’, toen naar Amersfoort, waar hij de laatste weken van den barren winter in het beruchte concentratiekamp meemaakte, zonder zijn opgewektheid ooit te verliezen, ten slotte naar Dachau. Daar is hij op 26 Juli van hetzelfde jaar overleden. De bijzonderheden van zijn sterven zijn onzeker. Het fijngebouwde lichaam, dat reeds door een langdurige inwendige ziekte was ondermijnd, heeft den zwaren arbeid, aan den gevangene opgelegd, niet kunnen verdragen. Wij mogen aannemen, dat Brandsma met de vasthoudendheid van zijn Frieschen volksaard zich tot het laatste van zijn krachten heeft ingespannen, tot ook hem de dood uit de kwellingen is komen verlossen.

Verzet tegen den vijand was ook zijn ‘misdaad’ geweest. Wij hoorden het hem zeggen in de wachtkamer der hoogleeraren: ‘Verzet en nog eens verzet, dat is de eenig mogelijke houding.’ Bij die woorden had Brandsma het niet gelaten. De geschiedenis van zijn aandeel in de verzetsbeweging kan nog niet worden geschreven. Wel kennen wij daarvan de laatste bladzijde. Op 16 Januari 1942 hadden de Bisschoppen van Nederland een circulaire gericht aan de directeuren en redacteuren van alle katholieke bladen, waarin zij het opnemen van artikelen en advertenties, die de strekking hadden de N.S.B. te bevorderen, ten strengste verboden. Brandsma had als adviseur van de Kath. Journalisten-vereeniging de opdracht, deze circulaire aan de geadresseerden uit te reiken en persoonlijk toe te lichten. Dat was de druppel, die den emmer van bezwaren van de Gestapo tegen hem deed overloopen. Vier dagen later was hij gevangen.

[p. 255]

Op zijn Frieschen aard en afkomst wilde Brandsma zich steeds gaarne beroepen. En inderdaad toonde hij in al zijn gedragingen een vastheid van karakter en een weloverwogenheid, die tot de beste eigenschappen van het Friesche volk behooren. Die karaktervastheid had echter niets hards; zij was bij dezen tengeren en beweeglijken man met de pittige oogen en het levendig gebaar verzacht door een goedheid, waar het diepste van zijn wezen en van zijn innerlijke overtuigingen in uitstraalde.

Uit die overtuigingen, bewust doorleefd en in een intense practijk van geestelijk leven gestaald, heeft Brandsma ook de kracht geput tot de waarlijk onoverzienbare werkdadigheid, waarmede hij zich te midden van het concrete gebeuren van het Nederlandsche religieuze en cultureele leven heeft bewogen. Niet de sfeer van het abstracte was zijn werkgebied, maar die van de individueele werkelijkheid, waar hij, door de zuiverste motieven bewogen, weldoende is rondgegaan. Als ‘vrijgestelde’ van het Katholieke beschavingsleven heeft hij jaar in, jaar uit geheel ons land van Noord tot Zuid doorkruist en overal iets van den rijkdom van zijn persoonlijkheid uitgestrooid. Hij predikte, gaf conferenties en retraites, presideerde huldigingsbijeenkomsten, organiseerde bedevaarten en omgangen, bevorderde wetenschap en onderwijs in het geliefde Friesland als lid van de Fryske Akademy en van den Provincialen Frieschen Onderwijsraad, en bezielde er het Katholiek réveil als bestuurslid van het Roomsk Frysk Boun.

De vaardigheid van het practische inzicht maakte dezen veelzijdigen monnik bij uitstek geschikt om moeilijkheden van zakelijken aard op te lossen, meeningsverschillen te overbruggen of persoonlijke tegenstellingen te helpen verzoenen. Daarbij kwam nog, dat zijn bemiddeling nooit met moeite behoefde te worden verkregen, maar altijd werd aangeboden met een gulheid, die den schijn wekte alsof men den schenker een dienst bewees, door zelf een dienst van hem te vragen. Brandsma's hulpvaardigheid was in letterlijken zin onuitputtelijk. Er werd natuurlijk ook misbruik van gemaakt, door oplichters in stoffelijken en geestelijken zin, maar het vele goede, dat ontelbaren door zijn tijdige hulp hebben verkregen, weegt ruimschoots daartegen op.

De veelvuldige en gevariëerde werkzaamheden, welke Brandsma bij het hem opgedragen ambt van hoogleeraar in de wijsbegeerte

[p. 256]

op zich had genomen, heeft hem verhinderd, publicistischen arbeid van grooten omvang te ondernemen. Tot de geschriften uit zijn vroegere jaren behoorde de Nederlandsche uitgave van de werken van St. Teresia van Avila (1916). Daarnaast publiceerde hij artikelen over natuurphilosophie en aesthetiek. Baanbrekend werk verrichtte hij met zijn praeadvies over de Middeleeuwsche Wijsbegeerte in de Nederlanden (1931). Zijn historische studies oriënteerden zich geleidelijk naar de geschiedenis van de Nederlandsche spiritualiteit en mystiek. Uitgebreide onderzoekingen naar handschriften van Nederlandsche geestelijke geschriften in het buitenland hadden hem een zeer omvangrijke phototheek doen verzamelen, die voor verder onderzoek nog overvloedig materiaal kan opleveren.

Bij zijn taak als Nederlander in den bezettingstijd is Brandsma steeds gedragen geweest door zijn Christelijke overtuiging, die hem de vaderlandsliefde als plicht oplegde. Dat hij zich aan dien plicht met dezelfde opgewektheid gewijd heeft, waarmede hij al zijn werk verrichtte, kon niemand verwonderen, die hem ook maar eenigszins van nabij mocht kennen. Slechts aan zeer weinigen was het gegeven, tot zijn intimiteit door te dringen, maar het nobele van zijn inborst werd aan ieder duidelijk, die hem benaderde. In de herinnering van zijn vele vrienden blijft zijn beeld omgeven door een stralende goedheid. Een echte Fries, een overtuigd Christen, en daarom ook een goed Nederlander: zoo zal Titus Brandsma voor ons blijven leven.