De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 180]

Dr Leonard Polak
6 Januari 1880 - 9 December 1941
door
H.J. Pos

Schijnbaar tengevolge van een van buiten af komende daad: de laagheid van een ambtgenoot, die een aan de faculteit geschreven brief, waarin het woord vijand voorkwam, aan de Gestapo voorlegde, is Leo Polak in het kamp Sachsenhausen gestorven. Schijnbaar, want al kan het misdadig verraad, waarmee die ambtgenoot, rector ‘magnificus’ der Groningse universiteit onder de bezetting, zich voor het nageslacht heeft gebrandmerkt, door niets worden verontschuldigd of vergoelijkt, ze is toch niet meer dan aanleiding geweest tot de voltrekking van een lot, waarvan het beloop zich tevoren reeds aftekende en dat in diepsten grond door het eigen wezen van Leo Polak werd bepaald. Zijn onverschrokken zin voor waarheid en recht, ondersteund door een schitterend verstand en zeldzame kracht van zegging, waren aan de belagers van onze beschaving wel bekend. Ze hadden al lang zijn naam genoteerd in hun doodsboeken. ‘U bent de gevaarlijkste man van Groningen’ zei de man die hem verhoorde, onbedoeld daarmee hem onderscheidend naar de waarde die hij voor óns had. Hadden niet vroeger al landgenoten meegeholpen om hem te signaléren? Had niet de secretaris van de afdeling Nederland der Kantgesellschaft in 1933 naar Berlijn geschreven, dat de voorzitter ‘een sluwe Jood’ was? In het vrije Nederland was toen nog het conflict, dat door de kuiperijen van dien secretaris was veroorzaakt, ten gunste van het recht beslist geworden. Maar onder de bezetting was er geen recht meer en zo voltrok zich het onafwendbare.

Geboren op 6 Januari 1880 te Steenwijk, vertoonde Leonard Polak reeds vroegtijdig buitengewone begaafdheid voor studie, muziek en tekenen. De moeilijk tot spel of ontspanning te bewegen jongen werd door Ds Bijl opgeleid voor de derde klas van het gymnasium te Zwolle. Op dit gymnasium onder rector J.W. Gunning waren de klasgenoten Polak en N. van Wijk, de latere Leidse slavist, facile principes. In 1899 student geworden te Amsterdam studeerde Polak

[p. 181]

rechten onder Houwink, Conrad, Treub, van Hamel en filosofie bij Bellaar Spruyt. Hij vatte het plan op om bij van Hamel te promoveren over de zin der vergelding. Eerst in 1921 is het werk gereedgekomen en heeft de promotie onder Kranenburg plaatsgehad. Polak ging in dat werk eigen wegen. Van de destijds prevalerende beveiligings-theorie inzake de straf had hij zich los gemaakt en gekozen voor de ethische vergeldingsgedachte. Op de bizondere betekenis van deze opvatting der straf in verband met het determinisme is onlangs door M.P. Vrij in het Tijdschrift voor Strafrecht gewezen.

Na zijn doctoraalexamen in de rechten was Polak teruggekeerd naar Steenwijk, waar hij zich in de ouderlijke woning aan verdere studie wijdde en juridische adviezen gaf. In 1912 weer in Amsterdam gaf hij zijn boek ‘Kennisleer contra materie-realisme’ uit, een bestrijding van het materialisme, opgezet in Kantiaanse geest. Kort daarop werd hij privaat-docent aan de universiteit van Amsterdam, eerst in de kennisleer, later ook in de metafysica en ethica. Dit was de tijd van zijn geroemde Zaterdagmiddagcolleges, die talrijke enthousiaste toehoorders, zowel studenten als minder ontwikkelden trokken. Boeiend zonder oppervlakkig te zijn en van een geleerdheid, die van alle dorheid vrij was, werd hij de vereerde meester van allen die naar verdieping van inzicht zochten. Zijn zeldzame gaven kwamen ook ten goede aan de Amsterdamse Vereniging voor Wijsbegeerte, die onder zijn voorzitting in de jaren '20 tot '29 bizonder gebloeid heeft. Wie in die tijd haar werkzaamheden volgde, herinnert zich even dankbaar de verscheidenheid van binnen- en buitenlandse sprekers als de toegiften waarmee de voorzitter, met groot gemak aan ieder in diens eigen taal om verantwoording vragend, vaak opponerend en soms beamend, steeds zo gul was. Ook het aandeel, door mevrouw H. Polak-Schwarz bij voortduur aan de arbeid van haar man genomen, in het bizonder de gastvrijheid door haar aan sprekers als Stern, Cassirer, Brunschwig, Russel, Husserl en zovele anderen betoond moge op deze plaats dankbaar worden vermeld.

Via de verdieping der strafrechtproblemen was Polak tot de wijsbegeerte gekomen. Na het aftreden van van der Vlugt te Leiden werd hij in 1925 benoemd op diens plaats en werkte als bizonder hoogleraar in de wijsbegeerte des rechts. Het na zijn promotie in de

[p. 182]

rechten opgevatte plan om ook in de filosofie te promoveren kwam niet tot uitvoering, doordat op voorstel van Heymans hem in 1922 het doctoraat honoris causa door de Groningse universiteit werd verleend. Door zijn kunde en trouw aan de school van Heymans was hij diens aangewezen opvolger voor de filosofie. Op 2 Februari 1929 aanvaardde hij zijn ambt met een oratie over het probleem van het bestaan der buitenwereld. In Groningen heeft hij gewerkt totdat in November 1940 de bezetter hem van de uitoefening van zijn functie onthief. Evenals in Amsterdam wijdde hij zich aan velerlei cultureel en sociaal werk, in en buiten de universiteit. De door hem opgerichte Vereniging voor Wijsbegeerte kwam tot grote bloei, de Academische leergangen, die enige achtereenvolgende jaren werden gehouden, hebben veel aan hem te danken. Overal werkte hij geestdriftig en stuwend, initiatief nemend en weerstanden overwinnend. Hij geloofde aan de universaliteit van de rede, die in ieder mens is. De hartstocht waarmee hij haar voorstond, had iets weg van geloofsijver, maar was van zuiverwijsgerigen inhoud, immers ze verwierp alle gedachte aan een heil, dat langs boven- of buitenredelijke wegen wordt verworven. De redelijk denkende mens heeft slechts bewust te maken en te versterken wat hij als kennend, willend en voelend wezen bezit om tot volle zelfverwerkelijking te komen. Deze filosofie was noch puur beschouwelijk noch sceptisch: ze was actief en bezonnen. De menselijke problemen wogen bij Polak het zwaarst, al was hij een scherpzinnig theoreticus der kennis. Hij filosofeerde altijd ten overstaan van medemensen, puttend uit de rede die allen verbindt. Van een persoonlijke problematiek merkte men bij hem niets, evenmin als van een ontwikkeling die standpunten doorloopt en prijsgeeft totdat eindelijk de kristallisatie is bereikt. Polak was altijd paraat en altijd zeker. Hij was vroeg gerijpt en bleef toch jeugdig. Zijn denken was statisch en toch strijdbaar, zijn rationalisme onmodern, maar geestelijk sterker dan al wat irrationalistische moderniteit voortbrengt. Sterker in intellectueel, maar vooral in moreel opzicht. Wie als hij, leeft uit Kant en Spinoza is er beter aan toe dan de volgeling der ‘levensfilosofie’.

Leo Polak heeft op voorbeeldige wijze zijn wezen verwerkelijkt in zijn leven en in zijn dood. Wie onverschrokken en argeloos opkomt voor waarheid en waarachtigheid, ontmoet weerstanden.

[p. 183]

Deze schijnen van buiten te komen, al worden ze mede door de eigen houding gewekt. Polak heeft die weerstanden in tweeërlei vorm ontmoet: een betrekkelijk onschuldige en een misdadige. De eerste was het gevolg van de strijd die hij in Nederland gevoerd heeft tegen alle vormen van dogmatisme en sectarisme. Vele landgenoten, in dierbare gevoelens getroffen, konden hem de meedogenloze scherpte van zijn kritiek niet vergeven. Hij had in den geest van Kant de grondslagen van het zedelijk handelen doorgedacht en gevonden, dat de diepste grond voor ons willen in de norm gelegen is, die tot ons wezen behoort. Socrates, de Stoa en Spinoza hadden het ook reeds zo geleerd. De autonome moraal verwerpt de afleiding van normen zowel uit het lagere als uit het hogere: ze kent geen bovenmenselijke persoon als wetgever. Ons goeddeels kerkelijk denkend volk en zijn leiders voelden dit atheïsme als afbraak. Velen zijn nog altijd niet vrij van de diepe afkeer, die in zijn tijd Spinoza bij de joodse zowel als de christelijke orthodoxie heeft gewekt. Polak heeft vaak de waarheid ervaren van zijn eigen stelling, dat dogmatisch denken onvermijdelijk tot zedelijke disqualificatie van de andersdenkende leidt. Zijn geestdrift vergiste zich in de mate waarin men het godsdienstig gevoel tot zuivere redelijkheid kan opvoeden. Ook lag het niet in zijn temperament om met behoud van eigen inzicht anderer overtuigingen ongemoeid te laten. Aristocratisch relativisme zou voor hém verraad aan de ene, universele waarheid hebben betekend. Zijn steile houding wekte dus verzet: de moraal de kern van ons wezen, maar zonder God, de mens onvrij en toch verantwoordelijk, een geestelijk wezen en toch sterfelijk: het ging alles zo in tegen de traditionele gevoelens en werkte prikkelender naarmate het klemmender werd betoogd. Het betoog ontweek men, maar men zette zich schrap in de afwijzing. De miskenning, die er het gevolg van was, moet hem soms hebben pijn gedaan. Maar gelukkig was er in ons vaderlandse leven zoveel humaniteit, dat het steilste dogmatisme zich onthield van aantasting van de persoon. Men weerde af, maar liet leven. Anders dan in de tijd van geloofsvervolgingen en heksenprocessen, anders ook dan zijn grote voorbeeld Spinoza heeft de vrijdenker Polak een rustig burgerlijk bestaan kunnen leiden, gelukkig in zijn bloeiend gezin, geëerd door leerlingen en volgelingen, door tegenstanders ontzien en ontweken, zich koesterend in de weelde van in een vrij land een waarlijk vrije geest te zijn.

[p. 184]

Met bezorgdheid volgde hij, lang vóór '40, de ontwikkeling in Duitsland. Hij bestreed, waar hij kon, het opstekend irrationalisme, op congressen, in woord en geschrift. Vergeefs, want de filosofische bewustheid was slechts de dunne boven-laag van massale ondergrondse krachten. Reeds de discussie met de filosofische verzakers der rede was onvruchtbaar, omdat generzijds de wil ontbrak om de binding aan de rede te erkennen. Die filosofen waren de theoretische handlangers van de practijken van het geweld, dat iedere vorm van discussie of rechtvaardiging verwerpt. Ook hij, die nooit kamp gaf zolang het beroep op de rede erkend werd, stond machteloos tegenover een bezetter, wiens enig antwoord de gevangenis en het concentratiekamp was. Zonder dat hij enige andere daad van verzet had gepleegd dan enkel deze, dat hij de bezetter bij zijn ware naam genoemd had, werd hij gevangen genomen. Overgebracht naar Leeuwarden en weer terug naar Groningen werd hij in Mei 1941 weggevoerd naar Sachsenhausen. Zijn lichaam was niet bestand tegen de zware arbeid. In November bleek een operatie noodzakelijk. Op 9 December '41 is hij bezweken aan ‘longontsteking en hartzwakte’. De ontdekking, dat hij een rapport maakte over de behandeling der gevangenen heeft wellicht zijn dood verhaast.

Ons land heeft in hem een edel en schitterend mens, een van zijn meest verlichte geesten verloren. Ook het buitenland zal hem herdenken. Nadat hij op de internationale congressen te Oxford, Praag en Parijs de Nederlandse filosofie had vertegenwoordigd, was besloten, dat het volgend congres in 1941 te Groningen onder zijn voorzitting zou plaatsvinden. Zijn leven is ontijdig door geweld beëindigd. Maar wat hij in zijn leven en denken betekend heeft kan niet worden vernietigd.

Dit is de troost en de trots van wie zich zijn naasten, vrienden, leerlingen en vereerders noemen.