De Nieuwe Stem. Algemeen onafhankelijk maandblad der jongeren

[p. 1]

Clarté
Roman door Henri Barbusse

Henri Barbusse schrijft de ene mislukte roman na de andere en hij verovert er de wereld en - waarschijnlik - de eeuwigheid mee.

Dit ‘Clarté’ n.l. is weer prachtprooi voor schoolse weters van hoe-het-precies-moet. Van alle kanten is dit boek aan te vallen, beschouwd van uit de, ongetwijfeld hoge, uitzichttoren des letterkundigen (o wel zeer ‘kundigen!’) criticus'. Er zijn zelfs bizonder moorddadige opmerkingen te maken, die niets meer of minder bemokeren dan de algemene psychologie van de hoofdpersoon! Dan houdt het boek hier en daar plotseling op een roman te zijn en verandert met beminneliken zwier in een economiese verhandeling, wijd en breed uitgesponnen, zonder enig spoor van excuus, schaamteloos. Het is nog veel zwakker van bouw, van conceptie, van bijeen-horigheid, dan ‘Le Feu’ was. Enfin, het heeft alle eigenschappen om een burgerlik, stuitend wijs resencent zich te doen opblazen tot een angstwekkende gewichtigheid en van uit de hoogte zijner grootheid een welgemotiveerd, hoezeer ook in nette termen gehouden, banbliksempje te doen slingeren naar de broddelaar Barbusse, die nog niet eens een ‘gave roman’ kon construëren....

Maar al die vreselike onverschilligheid tegenover de schoolse manier van ‘romans-bouwen,’ al die ‘fouten’ tegen de ‘art poétique’ kunnen helaas niet verhinderen, dat dit boek alweer een geweldigen indruk nalaat, dat het inderdaad een verblindende lichtstraal schiet in de geest van de lezer en daar dingen doet klaar worden, die nooit te voren het licht zagen.

Het is een verraderlik boek!

Zachtjes komt het op je af, komt om je heen, stil en fijn, en wiegt je zoetjes in slaap. Het is ouwerwets fijn Frans, iets als een minder hoekige Balzac, iets als een minder geweldige Zola, stiller en fijner dan deze beide, maar ook burgerliker, minder ironies, wonderlik weemoedig. Er zijn idyllen van een verliefd paar onder geurende lentebomen, in den avond, die zwoel van verlangens en zwaar van zuchten is. Er zijn de stille straten van een klein, aardig Frans stadje op Zondag, en de beminnelike lege praatjes, die het leven zozeer veraangenamen. Er is een soliede braafheid en daar tegenover de onaardige slechtheid van een paar vuile revolutionairen, waarvan (gode zij dank en hoe natuurlik is het!) de één een zuiplap en de ander een gewetenloze stroper is.... En dan is er de gezellige omstandigheid, dat de held helemaal niks held-achtigs over zich heeft, zodat de lezer zich niet klein hoeft te gaan voelen tegenover hem. Integendeel, deze man is een culminatie van onbeduidende banaliteit, een ambtenaartje op een fabriekskantoor, die misschien niet eens zoveel verdient als de lezer zelf! En deze zonderlinge sleur-slenteraar

[p. 2]

langs het eigenlike leven heen is nog zo onhandig met af en toe op het kantje af indecente openhartigheid te spreken over z'n zinnelike aandriften, wat de lezer al wederom een voorsprong op hem geeft, want deze verheimelikt z'n onnette neigingen natuurlik slimmelik.

O het is zo aandoenlik burgerlik, het levensverhaal van deze meneer Paulin. Deze meneer Paulin, die stinkt van alledaagsheid. De kantoormicrobe, die z'n leven versuffigt in de meest irriterende regulariteit-van-heen-en-weer-dazen in het kooitje van z'n bekrompenheid. De nette nul, die ongeëvenaard blind is voor al het hogere en diepere in het leven - wat betekent voor het werkelik hogere en diepere, want voor de conventionele eerbiedwaardigheden kromt ie z'n rug in brave onderworpenheid: voor de kerk, de overheid, de adel, de rijkdom.... De meest benepen bourgeois-sufferd kan zich superieur voelen in zijn gezelschap.... Tijdenlang is er absoluut geen verheffing, geen kleur, geen luide klank, geen beroering van enige betekenis.... Rustig gaat de keurig-nette lezer voort met zijn verhaaltje....

Maar het is een verraderlik boek!

Het wiegt je dieper in slaap.... Het beschrijft je een sentimentele, zoet-sublieme verliefdheid, die wel even minder netjes uit de nette band springt (waaróm moet nou toch altijd de nadruk gelegd worden op de ietwat vieze zijde, die de liefde onvermijdelik aankleeft?!), maar dan ook voert tot een alles herstellend, officiëel onberispelik huwelik in de kerk, met aandoenlike toespraken incluis.

De burgerman, begrijpend, goedkeurend, leest voort.... Er komt een stille weemoed-van-desillusie.... Mooi, mooi.... natuurlik.... maar dat komt terecht.... Ah! en hoe juist appreciëert die schrijver het volk!.... het gepeupel der fabrieken, dat godbetert zo'n hoge toon aanslaat tegenwoordig!.... Er is een begin van staking, een oproerige beweging.... het nette publiek van het stadje verbleekt en sluit bereids deuren en ramen. Brisbille, de schreeuwende ‘internationaliste’ triumfeert.... En dan.... hi hi! is-t-ie goed?.... is-t-ie fijn?.... dan verzuipt, ja waarachtig, dat is het juiste woord! dan verzuipt de staking met al z'n rumoer en z'n zogenaamd idealisme in een stroom van champagne, die de mens- en wereldkundige fabrikant over de ‘vertrouwensmannen’ der stakers uitgiet.... Stomdronken komen ze van de villa en de staking - is afgelopen.... het gevaar is voor die dag geweken en de volgende komen de soldaten.... Is-t-ie prachtig?.... Zo mot je dat gespuis anpakken!.... As ze gevaarlik worden: geef ze te zuipen en haal dan de politie....

Het is toch een verraderlik boek, burgerman! Als je niet zo diepminderwaardig en zelfgenoegzaam was, zou deze passage je argwaan wekken. Hier gromt onder de vriendelik-toegevende woorden iets, dat je moest waarschuwen: pas op, die Barbusse is niet, wat je denkt.... hij houdt je maar zo'n beetje aan de praat.... straks zal die je andere noten te kraken geven!

En dan zijn er de verheven idealen van de werkelike ‘groten der aarde.’ Daar is de Oostenrijkse prins, die te gast is bij de edellieden van het dorp, en die zo een heerlike, klassiek verheven heldhaftigheid ten toon spreidt, als daar een groot hert en zijn jong ten aanschouwe van een gapend publiek zijn afgemaakt. Hij spreekt, en meneer Paulin luistert bewonderend:

[p. 3]

‘De grote manoeuvres, dat is au fond maar flauwiteit. Een tingel-tangel oorlog, door regisseurs voorbereid. De jacht is beter: daar stroomt tenminste bloed bij. Men ontwent zich te veel aan bloed in onze prozaïese, humanitaire, blatende tijd. O, zolang de volken nog van de jacht houden, zal ik niet aan hen wanhopen!’

En als deze man dan uit loutere vorstelikheid een getemde beer heeft doodgeschoten, met een enkel schot, op tien pas afstand - na vooraf de bereleider te hebben schadeloos gesteld met een pakje banknoten (zulk volk immers verkoopt alles voor geld!) - dan is er het duistere gevoel onder de mensen, dat er, misschien, iets minder moois in deze daad zijn kan.

‘Maar,’ zegt Crillon, de verpersoonliking van de domst-conventionele onderworpenheid, ‘het is een grote heer.... en dus heeft ie zeker het recht precies te doen wat ie wil, niewaar....?’

Een ander wil zwakjes protesteren, maar men doet hem zwijgen; stel je voor: ‘Eudo, die over een vorst zou oordelen!’

‘En de anderen, in de hoeken, bogen het hoofd, schudden het en mompelden:

't Is een grote heer....’

‘Dit zinnetje plantte zich voort, met stille stem, verlegen...... duister’....

Ja, ja.... zo is het volk immers: doordrenkt van duisteren eerbied voor het gezag, voor de groten der aarde, die ‘precies mogen doen wat ze willen’.... Massavee, kuddedieren.... De kunst is maar, om die onbewuste vrees, dat duistere respect er in te houden....

O, deze meneer Paulin geeft zo'n diep gevoeld exposée van wat het volk eigenlik is en van wat een burgerlike ziel eigenlik is, want heel dit leventje van stille sleur en brave onbeduidendheid, is als de ziel zelf van de man, die het vertelt.... Die het zogenaamd vertelt, rustige lezer, want ik zei u immers, dat het een verraderlik boek is.... Vergeet niet, dat Barbusse tot u spreekt, Henri Barbusse, de man, die ‘Le Feu’ schreef.... Alleen, hij heeft een zoetsappig masker voorgedaan om u even te behagen, eer hij u aangrijpt....

Dan komt de oorlog en daarmee de gruwelike waanzin van de vaderlandsliefde. Meneer Paulin gaat de hel in en ziet vreselike visioenen, die evenwel niet meer of minder zijn dan de schandelike werkelikheid. De mensen vallen als rijpe halmen onder de zeis van de maaier, maar hun val is niet schoon of belangrijk: ze waren niet rijp en hun dood was nutteloos en daarom afschuwelik.

De adjudant ‘laat zich sneuvelen’ uit louter overprikkelde ‘heldenmoed,’ omdat ie 't gekanker van de soldaten zo misselik vindt. Hij springt op de borstwering van de loopgraaf en brult een vaderlandse heldhaftigheid, die hem besterft op de lippen, want natuurlik rolt ie doorschoten in de modder terug.... Een mooi ding is dat, die vaderlandsliefde en z'n schitterende uiting in deze fatale theaterdaad van een malloot!....

En in de loopgraven is de stroper, die ‘anarchist’ was. Hij heeft dienst genomen als vrijwilliger, niet om Frankrijk te redden, maar om mee te helpen aan de bestrijding van den oorlog zelf. En die wonderlike, verachte ‘vaderlandsloze gezel’ vertoont een paar maal een staaltje van helden-

[p. 4]

moed, zo maar kalm weg, zonder vertoon van groot idealisme, louter uit fijngevoeligheid: hij haalt onder een kogelregen het lijk van een jong officiertje van een balk, omdat ie ‘even dacht aan die arme bliksem z'n moeder’.... hij haalt de kepi van de gesneuvelde adjudant van de borstwering van de loopgraaf, omdat die adjudant zo zeer gesteld was op dat hoofddeksel....

Er komen al vreemde gedachten sluipen in dit oorlogsfragment en wellicht voelt de lezer zich een beetje onveilig, een heel klein beetje.... en zet zich er over heen, glimlachend: och, die oorlogspsychose!....

Tot in eens na de donkere schaduwen des doods de hevige opflitsing komt van het alles verhelderende licht in de wedergeboorte des blinden. En als onder het fluitende geweld van een stormwind verstuiven de oude ideeën, de hele oude wereld met al z'n minderwaardigheden, die zo eerbiedwaardig leken.... De blinde is helderziende geworden en verschrikt, verbaasd onder het ongewone, verpletterd door de eindelike openbaring van ‘de waarheid’ gaat hij tastend om, stil, zwijgend en zijn ontwaken is vol bitterheid, onrust en smart....

Monsieur Paulin, de incarnatie van de meest onbeduidende burgerlikheid ontwaakt, wanneer het bijna te laat is. Bij een aanval wordt hij neergeschoten en ligt drie dagen en nachten op het veld, eer hij wordt opgenomen en naar het hospitaal gebracht. En terwijl de dood zijn zware schemering over hem schuift, gaan zijn ogen open. In ijlende koortsen komt de waarheid als een visioen van schrikkelik verwijt zijn geest bespringen, en zijn langzaam herstel is een langzame, algehele bewustwording van de zuivere werkelikheid van het leven en z'n leugens. Het is een smartelik proces en al de moed van de geharde poilu is nodig om het door te maken zonder er onder te bezwijken.

De waarheid is zo eenvoudig!

Voor wie eenmaal staat onder het helle licht van haar stralend wezen is alles zo simpel, zo kinderlik eenvoudig.... En als dan de wereld om hem heen niet veranderd is; als de leugen en de dwaasheid samen regeren in de oude schaamteloosheid en wrede zelfzucht; als de grote, domme massa willig het juk draagt, schreit en juicht op gegeven seinen; als de haat en de wraakzucht hun rode toortsen heffen en dreigen de wortel van het leven zelf, de Liefde, te vernietigen.... dan is het zwaar en smartelik, in het licht te staan en het leven te zien in z'n blindheid, hardnekkig pogende zichzelf te worgen.

Maar het alles openbarende licht is er en verschoont niets, verheelt niets. Alle schaduwsluiers glijden af en de dingen vertonen zich in hun ware gedaante, er is geen schone schijn meer.... het is alles lelik, beklagenswaardig of misdadig. En met angstige zorgvuldigheid spiedt de wereld naar de opschietende loten van de waarheid en tracht ze uit te rukken als giftig onkruid, en de begenadigde, de helderziende, die grijpt naar de misdadige hand, wordt uitgekreten als verrader en gestenigd of gekruisigd....

Met het aanstormen van het licht groeit de grote liefde, die men Charitas noemt en de gedachten komen mee als strijders in een leger van reuzen en zij mokeren het oude ineen, jagen de machten der duisternis voor zich weg als luttel stof. En de herboren mens staat verbijsterd. Het verblindende licht vult z'n ziel met vrees en kracht, ruim slaat zijn hart de bloe-

[p. 5]

dende, lijdende wereld van hunkerende mensenkinderen tegemoet en hij wil het wel uitschreeuwen, zijn nieuwe ontdekking, zijn plotseling weten van de eenvoud aller raadselen; hij heeft de weg gevonden tot het eindelike grote geluk, tot het simpele leven in waarheid en liefde.... Maar de wereld is blind en wijst hem terug, verklaart hem een dwaas en een verrader van heilige zaken.

En mokkend gaat hij om, in een pijnlike verwondering. Elk ogenblik van de dag stoot de gevoeligheid van zijn nieuwgeboren wezen zich aan de domme puntigheden van de verleugende, stompzinnig-wrede wereld, die in bloedige zelfzucht den ondergang van anderen zoekt, niet wetend, dat ze daarmee werkt aan haar eigen vernietiging. Niemand begrijpt, wat er omgaat in dit gemoed, dat in de verplettering onder den slag van het licht der waarheid herboren werd, plots de zuivere wijsheid vond en nu gebogen gaat onder de last van een wereldzware liefde, die niet aanvaard wordt, maar bestempeld met verafschuwde namen. En een duistere broeïing groeit in het gemoed, dat louter liefde en licht is. Een sombere kracht begint te grommen, een donkere opstandigheid, die aanzwelt tot een hartstochtelike spanning. Er is een liefde, zo groot, zo hevig en alles omvattend, dat zij geen middelen schuwt om haar waarheid en haar geluk te doen zegevieren. Er is een liefde, die op momenten van grote weerstand zeggen kan: ‘Ik ben niet gekomen om den vrede te brengen, maar het zwaard.’

Deze liefde gromt hier en daar zijn duistere dreiging in dit boek.

Want o, de waarheid is zo simpel, zo enkelvoudig. Op de wereld leven slechts mensen. Er zijn geen Fransen en Duitsers, geen Russen en Amerikanen, geen Chinezen en Indianen.... er zijn slechts mensen. Er zijn geen armen en rijken, geen schonen en leliken, er zijn slechts mensen. En allen hunkeren ze naar een beetje geluk en warmte in hun korte leven hier op de schone, rijke aarde, en ze hebben allen recht, een gelijk recht op dat geluk en die warmte. En verder is er niets. Niets dan een afkeerwekkende schijn om de eenvoudige levenswaarheid en deze schijn heeft gans het leven overwoekerd met zijn giftige draden en dreigt het te verstikken, als niet spoedig wordt ingegrepen....

‘Clarté’ is niet ‘de geschiedenis van meneer Paulin.’ Het is de geschiedenis van een heel geslacht en dit geslacht is wellicht aangewezen om de wereld redding te brengen. Het is het geslacht der eindelik ontwaakten, die met grote, verwonderde ogen onrustig het leven instaren en voor het eerst de waarheid zien. Het is een geslacht, talrijker dan men denkt en in hun harten is de kracht aan 't groeien, die onweerstaanbaar blijken zal, als hij de vuist opheft en toeslaat. Nog is het te verbaasd, te weinig gewend aan het licht, te weinig bewust van zijn schone taak. Maar het leeft snel en zijn kracht tot-daden wast niet de dag. Het is het geslacht, dat tot devies heeft: ‘langs vredelievende wegen als het kan, met het zwaard als het moet.’ En daar helpt nu geen praten meer, geen overreden, geen liegen en konkelen. De waarheid is te eenvoudig van formule en de tijden zijn vervuld. Het licht straalt over de wereld en al de dompers van reactie en woedende heersersspijt kunnen het niet doven. Het zal zegevieren.

Zij, die vallen zullen, als de waarheid zegeviert, omdat zij niet willen

[p. 6]

meewerken aan haar victorie, zij voelen den ondergang naderen. En angstig verbergen zij het ontdane gezicht in het zand, zoals struisvogels doen, die het gevaar onafwendbaar weten.... Op bldz. 247 van ‘Clarté’ staan rijen puntjes en te midden daarvan als een schaterende hoonlach lezen we ‘Censuré’!.... Zo is het, heren! Als de woorden niet gedrukt staan, leven de ideeën niet in de hoofden en de harten der mensen....! 't Is goed! Censureren jullie maar! Stop je angstige bibberkoppen maar diep onder het zand! Maar weet daarbij, dat de Waarheid op jullie toeschrijdt en dat deze Waarheid jullie Noodlot is....

Het is misschien een slechte roman, ‘Clarté,’ maar het is een monument van de grootste schoonheid, die mensen kunnen voortbrengen: een monument van de allerklaarste Liefde, die overwinnen zal, die overwinnen moet, omdat zij in wezen niemand uitzondert van haar genade, en omdat zij evenwel de kracht zal hebben, niet te zondigen door zwakheid uit medelijden, als het grote ogenblik daar is....

Amsterdam, April 1919.

A.M. de Jong.