De Nieuwe Stem. Algemeen onafhankelijk maandblad der jongeren

[p. 265]

Franz Mehring †

‘Sans peur et sans reprôche.’

Een gansch geslacht van grooten is gevallen. De één na de ander werden in enkele jaren tijds de grootste figuren uit het heroën-tijdperk der socialistische beweging door den dood weggenomen uit de gelederen, waarin zij streden. Gapingen verzwakken het gevechtsfront, slechts amper door nieuwere, jongere krachten gevuld. Kort vóór den oorlog stierf Quelch, de trouwe voorman der Engelsche socialisten, die den milden lach van het welslagen ontbeerde zonder te versagen. Op den drempel van den volkerenmoord viel Jaurès, als wilde het lot hem het menschonteerend schouwspel besparen van een broederslachting, welke af te wenden het innigst begeeren van zijn groote hart, de staâge strijdkracht van zijn sterken geest had gegolden. En tijdens den oorlog stierven kort na elkander, elk een groote in eigen land, Tutzowitsch, Keir Hardie, Vaillant, Plechanow, Victor Adler. Het laatst, als offers van hun onstuimig idealisme Liebknecht en Rosa Luxemburg.

Thans viel ook Mehring, een oude strijder uit het eerste gelid, wiens wapperende pluim en vlijmscherp zwaard nooit mankeerden daar, waar het strijdgewoel het heetst was. Een houwdegen, wiens slagen ook den geharnasten tegenstander deden duizelen.

Hij was één der weinigen, die uit de radicale burgerlijke democratische kringen van Pruisen's hoofdstad den weg naar de arbeidersklasse wisten te vinden. Begonnen als medewerker aan de periodieke pers, die omstreeks 1870 van liberaal standpunt uit de Duitsche éénwording evenzeer toejuichte, als ze den Pruisischen jonkergeest, waarvan de ijzeren kanselier het nieuwe Rijk wist te doordringen, verafschuwde en haatte, had Mehring van den aanvang af volop gelegenheid de ruggegraatslapte van de vooruitstrevende bourgeoisie te leeren kennen en op haar juiste waarde te schatten. Aanvankelijk viel hem, den strijdlustigen individualist en aestheet, in de arbeidersbeweging vooral op het onpersoonlijke, massale dat haar strijd kenmerkt en tevens het realisme, dat schijnbaar slechts op voorziening in de stoffelijke nooden is gericht. Beide elementen stonden hem evenzeer tegen en in een werkje over de ‘Duitsche Sociaal-Democratie’ schetste hij die partij als een organisatie van onwetenden, fel-begeerigen, aangevoerd door woordrijke demagogen. Schitterend heeft hij dezen aanval ongedaan gemaakt door zijn latere standaardwerk over ‘Die Geschichte der Deutschen Sozialdemokratie.’ Onder de Socialistenwet, die 12 jaar lang den publieken strijd in Duitschland vergiftigde, ontpopte de Duitsche liberale burgerij zich meer dan ooit als een klasse van volgzame zakenlui, die, zij het ook morrend, aan leger en bureaukratie de zaken van staat wilde overlaten,

[p. 266]

mits deze zorgden, dat de buidel der ondernemende onderdanen gevuld werd. De socialistische arbeidersklasse viel in het land van Wilhelm II naast haar algemeene taak tot sociale ontvoogding der volksmassa nog de bijzondere ten deel te waken over de burgerlijke volksvrijheden, die door de met grensrechten en..Weltpolitik’ verleide groot-burgerij slechts platonisch werden bemind. Het was de vloek van Duitschland's meest intelligente kringen, dat ze hun bevrediging zochten in noesten arbeid op elk gebied van geestelijken arbeid en door talent en ijver slaagden waar geniale intuïtie ontbrak - en tegelijkertijd de binnenen buitenlandsche politiek aan de vaderlijke zorgen van de Oost-Elbische agrariërs en hun creaturen toevertrouwden. Zoo werd een staats-fanatisme en een nationaal chauvinisme gekweekt, waarvoor de intellectueelen de geestelijke aankleeding leverden. Kant, Hegel en Nietzsche, Lessing, Goethe en Schiller moesten dienst doen om den staatsbouw der Oost-Duitsche jeneverstokers philosophisch en aesthetisch een fatsoenlijken voorgevel te verschaffen. Thans zijn we de getuigen van het sombergigantische schouwspel van den puinhoop, waartoe dit politieke modepaleis verviel en van de koortsige bedrijvigheid der vroegere bewoners om uit de steenen een degelijker, deugdelijker, minder pompeuze volkswoning op te trekken.

Lang vóór dit catastrophale einde kwam Mehring in den aanvang der jaren '90 tot de sociaal-democratie. Zijn groote gaven als publicist en polemist brachten hem spoedig vooraan. Een kwart eeuw lang heeft hij de arbeidersklasse gediend met zijn vlijmende pen, zijn vlammend woord. Zijn groote doelwit was de ontmaskering van den Pruisisch-Duitschen jonkerstaat, in zijn geestelijke holheid en zijn brutale gezagsvergoding. Onverbiddelijk geeselde hij in ‘Die Neue Zeit’ week aan week de slapheid en halfheid der burgerlijke oppositie-leiders; het hoonend machtsvertoon der militaire kaste; de geestelijke onderworpenheid van zoovele literatoren en professoren. Onverschrokken ving hij de slagen op, die op de arbeidersklasse vielen en blies hij verzamelen en aanval, waar weifeling of vermoeidheid te bespeuren viel. En steeds in een tintelenden stijl, beeldrijk, bijtend, vol klank en kleur, rythmisch als de tred van een jongen kampvechter. Niets van het loome, zwoele, dat de taal van zooveel Duitschers onverteerbaar maakt. Miste hij de doorzichtige, rustige helderheid van Kautsky's betoog, hij ontsnapte ook aan het dorre, scholastische, waaraan Kautsky's uiteenzettingen somwijlen lijden. Behalve in het schrijven van een levende taal (hoe pittigironisch klonken soms de plat-Duitsche volksgezegden, die hij gretig gebruikte) lag Mehring's groote kracht ook in het geven van historische tijdbeelden en psychologische analysen en karakteriseeringen van historische figuren. Zijn aanvoeling van personen uit vroeger dagen ging dieper en tastte fijner dan wellicht van één anderen schrijver uit onze beweging. Tal van Neue Zeit-artikelen (vooral uit de Literarische Beilage, die onder zijn leiding stond), zijn critisch-historische inleidingen voor den ‘Literarischen Nachlass’ van Marx en Engels, zijn ‘Lessinglegende’ en vooral zijn laatste meest ‘formvollendete’ werk, de onlangs verschenen Marx-biographie, brengen hiervan vele bewijzen. Hij kwam juist hierdoor over vroegere voormannen en vroegeren partijstrijd vaak tot een oordeel, dat sterk afweek van het in Duitsche partijkringen

[p. 267]

gangbare. Zoo over Lassalle, Von Schweitzer en Bakounine en hun verhouding tot Marx en Engels.

Vooral naar aanleiding van zijn oordeel over den laatste en diens werken in de oude Internationale geraakte hij in fellen en onverkwikkelijken strijd met Kautsky en diens medestander Rjasanoff. Kort vóór den oorlog kwam het tusschen Kautsky en hem tot een openlijken breuk en gaf hij zijn medewerking aan de ‘Neue Zeit,’ tot schade van dit weekblad op. En even ‘rücksichtslos’ als hij naar de tegenstanders buiten onze rijen sloeg, even fel verweerde hij zich in polemieken met geestverwanten, niet steeds ten bate van de voor den strijd zoo noodige eendracht. Zijn strijdbaar temperament, in het kampperk der openbaarheid nog gehard, bracht hem de laatste jaren in den uitersten linkervleugel der beweging, dicht bij Rosa Luxemburg. Dat hij niets van zijn oude kracht inboette, toonde hij niet slechts door zijn vlammende rede tegen de Duitsche oorlogspolitiek in den Pruisischen Landdag, waarin hij korten tijd als opvolger van Liebknecht zitting had, doch in nog hooger mate door zijn jongste boek over Marx.

Ongetwijfeld vertoont het een groote lacune, doordat het dezen geestesreus vrijwel uitsluitend als strijder, agitator en organisator schildert en het sociologisch genie daarbij zeer te kort komt. In zijn voorwoord geeft hij dit trouwens zelf toe. Doch te bedenken valt daarbij, dat het samenstellen van een aaneensluitend relaas van ‘Marx’ leven en strijd een reuzenarbeid vereischte, aangezien daarvan nog slechts de brokstukken waren verzameld. En in nog hooger mate geldt dit voor een synthese van Marx' geestelijke levenswerk, dat diepe wortels heeft in de internationale literatuur en zelf schier alle gebieden der sociale wetenschap omvademt. Ook hiervoor zijn - van socialistische zijde - nog slechts de bouwstoffen aangevoerd.

Als levensbeeld is Mehring's laatste arbeid een geächeveerd kunstwerk. Door een meesterlijke dispositie def rijke stof ontrolt zich Marx' veelbewogen leven voor onzen blik en volgen wij de levenslange worstelling van dezen genialen mensch om onder de drukkendste maatschappelijke en lichamelijke misère niet alleen zijn ‘allzermalmende’ ideeën tot een sociaal-wetenschappelijk stelsel uit te bouwen, doch bovendien de alom ontwakende arbeidersbeweging leiding en voorlichting te verschaffen. Na een kleurige schets van Marx' jeugd- en leerjaren, zijn eerste optreden als radicale Jong-Hegeliaan, zijn ontmoeting met Engels en den eersten gezamenlijken arbeid der twee vriendenvoor-het-leven geeft Mehring een uitvoerige behandeling van de belangrijke jaren kort vóór en tijdens de revolutie van 1848 (ontstaan van het Kommunistisch Manifest). Daarna begint voor Marx, als banneling naar Londen uitgeweken, de jarenlange studietijd, ter voorbereiding van zijn economisch meesterwerk, telkens en telkens door zorgen en tegenslag en afmattend journalistiek werk onderbroken. Schitterend van analyse en treffend van gevoelige menschelijkheid is het korte hoofdstukje, dat Mehring wijdt aan de ideale vriendschap tusschen Marx en Engels. Naar vorm en inhoud wellicht het hoogtepunt van het boek. Zeer uitvoerig behandelt hij verder ontstaan, bloei en ondergang der oude Internationale en de groote rol, die Marx in deze eerste wereldorganisatie der arbeiders heeft gespeeld. In het laatste hoofdstuk vinden we een aperçu

[p. 268]

van den internationalen toestand vóór Marx' dood en een geslaagde teekening van het tragisch levenseinde van den onvermoeiden strijder.

In gansch het boek geeft zich de socialist en historicus Mehring ten volle. Geen geleerdheidsvertoon en niettemin groote gedetailleerde feitenkennis - geen dor verhaal, doch een levende synthese. De innerlijke gloed van den overtuigden socialist doet niet te kort aan het streven naar objectieve schildering, dat de geschiedschrijver behoeft. Een wetenschap los van het leven en zijn strijd ware niet marxistisch; ze ware zeker anti-Mehringsch. Immers deze scherpe kop, deze vurige geest was vóór alles een strijder, vol overgave aan het ideaal: ‘ein Ritter von dem Heiligen Geist.’

J.V. Gelderen.