De Nieuwe Stem. Algemeen onafhankelijk maandblad der jongeren

[p. 197]

Boekbespreking
door A.M. de Jong,

Herman Poort. Literatuur. Vier lezingen. Mij. voor Goede en Goedkoope Lectuur. Amsterdam.

Herman Poort is ongetwijfeld een onzer gevoeligste litteratuurproevers. Hij is een van die stille peinzers, die zich geen pose geven van wereldgewichtige filosofen en diep-delvende ontdekkers. Zijn werk heeft de buitengewoon aantrekkelike eigenschap, levendig te zijn, maar nooit druk, bewogen, maar rustig en, bijna zou ik geneigd zijn, te zeggen: bescheiden. Misschien ware het beter, te zeggen: te bescheiden. Want iemand als Poort heeft er recht op, vrij in het volle licht te staan. Hij is een fijn en knap man. En immer maakt hij de indruk, boven en voor alles te zijn: een eerlik man.

‘Van de lessen, die ik gaf aan de Volksuniversiteit te Groningen, zijn hier een viertal, handelend over prozakunst, verzameld. Ik koos die, welke hoofdzakelijk raken aan algemeene onderwerpen en daardoor het best kunnen dienen “ter inleiding.” Met dit doel werden ze geschreven voor een eenvoudig publiek.’

Dit is het voorbericht. Dit is ook Poort: pretentieloos eenvoudig.

Intussen, het ‘eenvoudig publiek,’ dat deze vier ‘lessen’ dadelik volgen kan en verwerken, zal eerst wel enigermate moeten zijn bewerkt door deze leraar dunkt me. Zij veronderstellen inderdaad nog al enige ‘litteratuur’ bij de mensen. Maar dat daargelaten, de lessen zijn uitmuntend.

Poort heeft de gelukkige gave, gemakkelik te analyseren en het gevondene op buitengemeen zuivere en scherpe manier te onderscheiden. Vooral het laatste lijkt mij zijn meest eigene verdienste. ‘Bene docet, qui bene distinguit’ zou als motto boven dit bundeltje kunnen staan. Vooral de lezing over ‘Realisme en Romantiek’ lijkt mij bizonder geschikt om Poort's eigenaardig doordringingsvermogen te leren kennen, in zijn zuivere en gemakkelik te volgen ontleding van beide kunst-nuancen en in de manier, waarop hij al causerende laat zien, hoe in elk van de beide iets van de andere leeft.

Het heeft mij levendig herinnerd aan ‘De Bloeiende Bongerd,’ de prachtige serie bloemlezingen, die deze criticus, mèt Mej. Rengers Hora Siccama samen, heeft gecompileerd. Ook daar toonde hij zich in de tussengevoegde stukjes ‘theorie,’ de ideale docent over litteraire verschijnselen en ontroeringen, de fijne onderscheider, die het verstaat

[p. 198]

de levende onderdelen aan te wijzen èn het levende verband daartussen, en zo langs de weg der subtiele analyse komt tot een welbegrepen synthese van de dingen of boeken, die hij bespreekt.

Zijn bedachtzaam en beminnelik talent spreekt zich uit tegen de korte tijdschriftkritiek. (In de laatste lezing van het boekje.) Hierin zijn we het niet met hem eens. Deze korte tijdschriftkritieken, eerlik en goed-overwogen geschreven, vormen te zamen een op de duur zeer overzichtelike kroniek der letteren en - zij spreken direkt en ingaand tot de mensen, ook tot die, welke geen lange artikelen verwerken. Dit zijn de besten niet, maar toch wel de meeste, meen ik. En ook die moeten we bereiken. En overigens maken zij het mogelik een enigszins beduidend aantal boeken onder de aandacht van de lezers te brengen.

Een uitstekende bundel, deze vier lezingen. Eerlik en zuiver. Zonder hevige gebaren, zonder bedoeling van grote diepzinnigheid, maar evenwel allesbehalve oppervlakkig.

Karel van de Woestijne. De Bestendige aanwezigheid. C.A.J. van Dishoek te Bussum, 1918.

Ik was zo blij met weer een nieuw boek van Karel van de Woestijne. En het heeft mij zo bitter teleurgesteld.

Dit boek is een even kunstig, zo niet kunstiger gestyleerd, dan zijn vroeger proza-werk, maar veel meer dan dat is het ook niet. En zelfs deze stijl valt tegen, nu hij zo weinig inhoud dekt. Af en toe is hij ingewikkeld en gekunsteld. Van de Woestijne is in zijn proza nooit vrij geweest van gemaniëreerdheid en waarschijnlik weet hij dit zelf het best en is het juist zijn bedoeling van deze gemaniereerdheid een aparte, zuivere kunstvorm te maken. Maar in die stijl zei hij zulke prachtige, diepe dingen vroeger en gaarne getroostten we ons ons de moeite, een duistere passage nog eens te herlezen, namen het hem niet kwalik, dat hij zijn gedachten omrankte met wat al te veel loofwerk en daardoor moeilik te verstaan was soms. De kern van de gedachte was altijd belangwekkend.

Met weemoed denk ik aan zijn ‘Janus,’ en meer in 't bizonder aan de eerste en derde der ‘Gevoelerige Parabelen,’ waar hij in alle eenvoud misschien het hoogste gaf, wat hij ooit bereikte. Aan de veelzijdige, wilde menselikheid van de zwoele, overgevoelige dromer, die zijn hartstochten en verlangens bond in de schone ketenen van zijn zwaarwegende stijl.... en ik vraag mij af, hoe dit nieuwe boek zo leeg is en zo ijl geworden.

Heiligen, door niets menseliks ooit bewogen, laten ons hart koud. Het blanke verhaal van Adilia's smetteloos leven, het is leeg van menselikheid. Van de wieg tot het graf is deze Adilia van een zondeloosheid, van een vlekkeloze reinheid, die geen verdienste wint, omdat we in haar geen enkele prikkel-tot-zonde aanwezig vinden. Zij is voor ons gevoel als een sneeuwen pop, koud en ongerept, die staan zou in geluidloosheid van de koele en stille atmosfeer van een strenge winterochtend, met er achter de doorschijnende strakheid van een zwijgende hemel en er boven het bleke goud van een zon zonder warmte. Het is mooi, maar het

[p. 199]

leeft niet. En men vraagt zich af, hoe de diepe en zeer bewogen kunstenaar, die ‘Blauwbaard’ schreef en ‘Christophorus,’ belangstelling heeft kunnen tonen voor deze wonderlik-dogmatiese opvatting: dat God een heilige zou noemen, een hoog voorbeeld voor de mensen, haar, die nooit zondigde, omdat ze geen zondige begeerte kende.

In ‘Arnulphus’ is meer beweging weliswaar, maar niet veel meer menselike bewogenheid. En ‘de Heilige van het Getal,’ dat is een welbewust zoeken naar ‘iets,’ maar de moderne mens zoekt iets anders. Want ondanks alle heiligheid zoekt deze vreemde dichter toch aldoor maar naar zichzelf en hij vindt: ‘God’.... De moderne mens zoekt misschien ook naar zichzelf, maar aan het eind van zijn dooltochten vindt hij: de Mensen....

De twee andere verhalen, samen geheeten: ‘De vijf zinnen,’ en het eerste: ‘De boer, die sterft,’ het twede: ‘De geboorte van Eva,’ zijn weinig geschikt om ons onze teleurstelling te doen vergeten. ‘De boer, die sterft,’ dat zeer mooie fragmenten heeft, dat telkens weer mooi is, als hij ons de stervende ouwe man in prachtige realiteit laat zien, verloopt tot een vrijwel ongenietbaar zinnespelletje, waar achtereenvolgens ‘de vijf zinnen’ van de boer, gepersonifieerd in vrouwenfiguren, hem komen vertonen wat goeds hij door hen ieder apart genoot. Het is bijna kinderachtig en volstrekt onbelangrijk.

‘De geboorte van Eva’ zou men eigenlik kunnen noemen: ‘de geboorte van Adams zinnen,’ zoals het vorige verhaal misschien het sterven van de zinnen is in een laatste opflikkering. Want eerst-door Eva's achtereenvolgens met smart ondergane zinnelike indrukken, ontwaakt Adam, de God-gelijke, tot de bewustheid van het bezit zijner vijf zinnen. Ook hierin zijn zeer mooie gedeelten, het laatste, de bruiloft van Adam en Eva is zelfs gestegen tot de volle heerlikheid van Karei de Woestijne's talent, maar als geheel en door zijn al te duidelike, zinnebeeldige bedoeling is het toch te opzettelik om als geheel te kunnen ontroeren door brandend leven....

Misschien is het zeer ongelukkig te noemen, dat deze verhalen, geschreven van 1912 tot 1914, nu komen, in de wilde branding van de tijd, die over ons heenslaat....

Cornelis Veth. Wissewas. Burleske comedie in vier bedrijven. C.A.J. van Dishoeck. Bussum 1918.

De geestige humorist, die de schitterende, van olike glimlichtjes sprankelende ‘Prikkelidyllen’ schreef, geeft hier een ongenadige satire op het militaire en politieke poppenspel, dat zo diep tragies wordt, als grote mensen zich in ernst er mee bezighouden. Zijn gewone methode: door gedurfde charge de belachelikheid, de voosheid en de innerlike minderwaardigheid der dingen te laten zien, leidt hier, evenals in zijn vorig werk, tot het gewenste resultaat. Dit satiries talent heeft niets boosaardigs. Het heeft zelfs een diep-ernstige kern, zoals alle goede humor. En doordat de auteur een wonderlik juist en scherp gevoel voor maathouden heeft, daalt hij nergens af tot het peil van het plat-komieke.

[p. 200]

De tekeningetjes zijn volkomen gelijkwaardig aan de tekst. Vooral het reclame-biljet, de aanstormende, razende Branimoel en de generaal Bufluf, zijn legerorder voorlezende, zijn heerlik! Het laatste kon een ultra-moderne burgerwacht voorstellen, die door een van geestdrift bulkende commandant werd toegesproken!

Augusta de Wit. De wake bij de brug. Mij. voor Goede en Goedkoope Lectuur. Amsterdam 1918.

Deze schetsen treffen zeer door him bizondere, wel persoonlike stijl, die ongeveer overal zuiver en hoog blijft. Het eigenlik mooie en voor ons belangrijke lijkt mij de innige warmte, waarmee de Indiese taferelen voor ons leven krijgen door de eigenaardige atmosfeer, die de schrijfster schept door haar toch Westerse visie op en beschrijving van die Oosterse schoonheid. Deze Westerse klaarheid, slechts hier en daar vertroebeld door pogingen om geheel en al Oosters te worden, geven ons de illusie werkelik met eigen ogen dit alles te zien, met eigen ziel er in mee te leven. Voor ons, vreemde overheersers, ook leerrijk en stemmend tot bescheidenheid. Want opnieuw ervaren we hier, hoe wij toch met al onze knapheid, met al ons weten en kunnen, achterstaan in gevoel en waarschijnlik ook in geluk, bij deze simpele, weinig samengestelde, mooie natuurmensen.... En daarom ook is de figuur van de vooruitstrevende, wat emancipeerderige prinses Roekmini, niet de sympathiekste.... Gelukkig nog, dat ze ten minste de beurtzang bij de gamelan nog bewogen meezingt.... Ondanks enige gekunsteldheid hier en daar een schoon bezit, dit boek.