De Nieuwe Stem. Algemeen onafhankelijk maandblad der jongeren

[p. 109]

Het kubisme in de litteratuur

De geest van de beste menschen is de oude vormen geheel ontgroeid, en daar de geest één is doch in massa (nog) niet maar ontvànkelijk voor het nieuwe, is het even vanzelfsprekend dat tusschen die nieuwe vormen verwantschap moet zijn als dat zij zullen worden veracht en uitgelachen. Het is zelfs vreemd, dat het kubisme in de schilderkunst zoo betrekkelijk veel bewondering en waardeering gevonden heeft, al laat het zich op een voor die kubisten zeer onaangename wijze verklaren.

In ieder geval: het kubisme in de litteratuur zal er minder gemakkelijk afkomen - denk aan Scharten's veroordeeling van Van Deyssel's ‘Sneeuw,’ toch nog gewoon sensitief-realistisch proza. Of het echter zal worden uitgelachen dan wel doodgezwegen laat onverschillig; de geest in zijn zelfontwikkeling wordt, waar hij zich zuiver uit, bewust van het kubisme als het eenig mogelijke na de niet verdiepende maar verbreedende werking van het socialisme.

Kubisme is dus eigenlijk futurisme, een zaak van de toekomst, en alleen zij, die niet meer van deze tijd zijn zullen er ‘iets aan hebben.’ Het moet voorloopig meer zijn een theorie dan een daadwerkelijke kunst-uiting - in tegenstelling met het kubisme in de schilderkunst, al was het alleen maar om de technische reden dat de kubistische en futuristische schilderwijze de logische laatste faze is van de schilder-techniek en in weinig tijd te leeren valt. Deze techniek was nimmer een zaak van het plebs; zij is het werk van de grootsten en ook daar waar zij aan teekenacademies op ouderwetsche wijze onderwezen wordt beteekent ouderwetsch ‘het oude groote,’ de techniek van de grooten uit het verleden. De Taal echter, dat is het plebs zèlf, en er is veel minder verschil tusschen de taal van Kloos, Vondel, Huet en zoo voort, en die van het volk, dan een leek meent.

Een gunstige uitzondering maken hier Van Deyssel en Gorter; de eerste toonde de mogelijkheid van een geheel nieuwe taal-structuur, Gorter gebruikte het eerst (in Nederland) het sensitieve symbool. Wetenschàppelijk woord-artist is echter alleen Van Deyssel. Maar Schoonheid is in diepste wezen een zaak des geestes en hij miste belangstelling in het zuiver geestelijke, dat is: het gevoelig begrip. Zijn begrip en gevoelens waren (zeer) beperkt. Een groot kunstenaar moet socialist zijn, wijsgeerig-wetenschappelijk, én lijden om het plebs, hij moet de leelijke en gemeene samenleving van nu willen maken tot iets schoons. Van Deyssel miste ieder chrestelijk gevoel en begrip, daardoor is hij als artist beginneling gebléven en is zijn ‘taal-virtuositeit’ voor de kubist alleen van waarde.

Naast Van Deyssel is er niet één prozaschrijver van blijvende beteekenis in Nederland, alles wat thans is heeft met de kunst slechts eenige

[p. 110]

verwantschap, beteekent niets als taal- of (dus) geestesverschijnsel, en is zeker snel uit het geheugen der menschheid te verdwijnen. Pas de volmaakte kubistische en futuristische litteraire kunst, waarin de werkelijkheid wordt verwoord en verbeeld zoo als zij is: verschrikkelijk, belachelijk, nietig, zij zal bestaan door alle tijden, spreken tot alle menschen vàn alle tijden. Want het standvastig ontroerende is de werkelijkheid zèlf.

Hoe deze kunst zal zijn, laat zich nu alleen denken: zij kan alleen nog bestaan in theorie. Vooral zoolang de ‘knappe koppen,’ die haar (misschien) zouden kunnen benàderen, hun tijd hebben te verdonderen voor wat zij behoeven. Niettemin: ook het embryo heeft iets menschelijks en het slechtste kubisme is te verkiezen boven het mooie oppervlakkige, dat b.v. door onze Gooische schilders - en àl onze schrijvers - in massa wordt geproduceerd en dat goed genoeg is om de huizen der bourgeoisie te versieren aan muren en in kasten. Het is geen wonder dat de kunst zoo illustratief en decoratief wordt: het is een kunde geworden om door mooie lijnen en vormen, kleurencombinaties woorden en wanen een zot gevoel van zelfgenoegzame behagelijke harmonische tevredenheid te wekken. Maar de wereld is lang geen harmonie, integendeel een worsteling van enorme krachten - de sommen van ontelbare kracht-jes - en deze kunst zal verdwijnen in de geweldige revolutie van de geest die niet komt maar is en waarvan de omwenteling in Rusland slechts een geringe en weinig beteekenende factor is.

Men kan het eens zijn met de ‘kubistische’ Italjaansche sissers, fluiters, blazers, knorrers, en toch bedenken dat het maar heel primitieve ontroeringen zijn, die door een dergelijk kunstwerk worden gewekt. Het niet meer onbewust zielige, maar bewust geestelijke, het gevoelig begrip, verlangt iets anders dan geknor à la een varken. Het verlangt de werkelijkheid, niet iets werkelijks, en deze werkelijkheids-emotie kan alleen ontstaan door het symbool. In het kubisme, ook naar het zich schijnbaar bezig houdt met iets-op-zich-zelf, een ‘geval,’ blijft van het toevallige, het ge-vallige, b.v. het mooie typische schilderachtige dichterlijke, niets over en wordt het misschien-nietige vergeestelijkt tot iets waarin zich de oneindige werkelijkheid op symbolische wijze manifesteert. Er zal dus, in wezen, geen verschil zijn tusschen een kubistische beschrijving van de Himalaja en een van een bioscoop-theater. Hier ligt het onderscheid met de overige ‘kunst’: terwijl daar het sentiment van het bijzondere geval door de artistieke individu op persoonlijke wijze wordt uitgedrukt, wordt hier het toevallige tot een openbaring van de algemeene geest.

Een voorbeeld. Ary Prins laat ons middeneeuwen zien als plakplaatjes: heel mooi, maar ook heel onwerkelijk en onbelangrijk. De middeneeuwen en hun schoonheid blijven onbereikbaar ver weg, en het moois blijkt iets moois van Ary Prins zèlf, dat hij net zoo goed had kunnen toepassen op een hedendaagsch uitstapje naar Zandvoort. Een kubist zou bij zulk werk alle individueele ontroering als iets kleins hebben opzij gedaan en met veel minder woorden het wézen van die tijd tot symbool verwerkt en moment van het oneindige en tijdelooze leven van de geest. Minder móói, misschien, goed, maar in de hoogste schoonheid heeft men aan het mooie geen behoefte meer.

[p. 111]

Hetzelfde geldt van Van Schendel (wat een lief poppetje is niet zijn Shakespeare!), Querido met z'n belachelijke Jordaan, Heyermans met z'n bekrompen socialisme, en al de anderen.

Hoe antagoon de kunst der tachtigers (en hun afstammelingen) en het kubisme zijn, wordt duidelijk wanneer men Kloos kunst-formule omkeert: Kunst is onpersoonlijkste uiting van algemeenste ontroering. Het kubisme toch is nog meer in de contramine. Want hier bleef het begrip buiten spel en dat is het meest werkelijke bestanddeel van de kubistische kunst: de werkelijkheid in zijn samenhang te doen zien, de ideëele en oneindige eenheid in een hoorbare of aanschouwelijke nietigheid. De groote levensproblemen weer in de kunst brengen, en zoo mogelijk hun artistieke oplossing, dáárom gaat het. En zooals de wijsgeer een aparte taal noodig heeft om zijn waarheden te kunnen zeggen (waarvan de woordkunstenaar o zoo veel leeren kan!) zoo heeft de kubistische schrijver er een noodig om het de zijne te kunnen doen.

Natuurlijk is niet alles wat vierkant wordt gezegd (of geschilderd) hooge kunst. Domineerend zijn de opvatting en de vorm, en de naam doet weinig ter zake.

Men kan er aan twijfelen of de mensch der toekomst nog wel voor schoonheidsontroering-van-buitenaf ontvankelijk zal zijn. Is hij niet het bezielde en bewuste kubisme zèlf? Maar dit is juist de schoonste verbeelding van de geniale mensch-van-thans. Het is zijn middellijke ontroering, veel grooter, veel geweldiger en veel zuiverder dan de onmiddellijke - van zijn kleine collega's - zóó groot, dat hij ze eerst kan doorvoelen en omvangen bij het uitspreken van de naam van het zelfgevonden symbool.

Welgeweten uitingkrachtige begripsontroering, dàt is het wezen van de kunstenaar, en het kunstwerk is eenheid van begrip, wetenschap en aangedane uitingvaardigheid.

De vloek van de groote kunstenaar is, dat hij niet meer in deze tijd past, zònder wezenlijk bestanddeel te hebben of te zijn van wat komen moet. De vloek? Door de nacht van het heden wenkt in zijn eenzaamheid van alleenen geest, toch al - eenen geest, het gouden schijn van het reine licht, de helle klaarte van het bewuste weten en hij is als een kind dat, blij verbaasd, stamelend uitspreekt dat het eenmaal mènsch zal zijn.

Blaricum, 22 Februari 1918.

Toon Verhoef.