De Nieuwe Stem. Algemeen onafhankelijk maandblad der jongeren

[p. 8]

Antwoord

Veldleger, Februari 1918.

Beste Kerel,

Zoals je ziet heb ik je met beminnelike vrijmoedigheid, ondanks je weigering gepromoveerd tot (niet onbelangwekkend) medewerker. Ga asjeblieft door met deze soort weigeringen en ik zal je nooit om andere medewerking vragen! Om je niet al te zeer te vertoornen, verzwijg ik je naam, maar dat is ook letterlik alles, wat ik voor je doen kan.

Je hebt me een geweldig plezier gedaan met je onheuse filippica tegen de critiek en tegen mij. Want ten eerste heb je me daardoor de moeite en de angst bespaard, zelf van leer te trekken, en ten tweede dwing je me als het ware om kleur te bekennen. Ik hoop je niet teleur te stellen.

Welzo, ouwe jongen, hebben we zo gloeiend het land aan de critiek, jij en ik? Laat ik het maar niet ontkennen. En toch - in beginsel denk ik er heel anders over dan jij, wat logies is, want in elk ander geval zou ik niet begonnen zijn, wat ik ben.

Natuurlik behoef ik je niet gerust te stellen omtrent de zuiverheid van m'n beginselen: al de vieze en onverkwikkelike dingen, die jij onverbreekbaar met de critiek verbonden acht, hoop ik te kunnen ontwijken. En daar heb ik zo m'n eigenaardige gronden voor, zie je!

Want wat ik wil - en anderen met mij, hoop ik - dat is, zuiver en alleen: critiek-voeren! En het gedrochtelik misbaksel, waar jij op zit te schelden, dat is geen critiek, geen waardering of beoordeling van kunst, dat is maar met een enkel woord te kwalificeren: zwendel. En als jij ooit meent, ik me medeplichtig maak aan die zwendel, wel, scheld me dan de huid vol, en ik zal eerlik ‘dank je’ zeggen.

Kijk es, ik heb wel mooie kansen om te slagen. Want ik heb het voorrecht, niet te behoren tot enige côterie (tenzij je de grote gemeenschap der jongeren met dat nare diminutief zou willen bestempelen!); ik heb geen begunstigers en beschermers, en tegenover de kunstenaars van ons land sta ik vrij in alle opzichten, want - ik ken er bijna geen enkele in persoonlike intimiteit (zie de critiek op mijn werk.) Als ik ze bijgeval te lijf zal moeten gaan, behoef ik dat niet te laten uit vrees, dat ze me zullen boycotten in hun tijdschriften - want ze hebben me er nooit binnen gehaald. Ik zal het ook niet behoeven te laten uit angst, hun vriendschap te moeten derven, want die was nooit mijn gelukkig bezit. Ik zal niet behoeven te aarzelen, als ik wil toeslaan uit scrupule m'n

[p. 9]

weldoeners onaangenaam te zijn, want diensten bewezen ze mij gelukkiglik nooit. Ik zal ze ook niet behoeven te vleien om hun vriendschap of hun invloed te winnen, want ik denk het desnoods daarzonder te kunnen stellen, zoals ik tot nog toe deed; bovendien ben ik van oordeel, dat het goed is, vijanden te hebben, echte, wraakzuchtige vijanden: dat houdt je wakker en op je qui vive.

Verder overdrijf je schomelik. Niet waar je de minderwaardigheid van ‘het bedrijf’ aanvalt, maar waar je spreekt over de macht van de heren. Volgens jou voeren ze de kunst naar den ondergang. Ik zeg je: dat kunnen ze niet! Ik geloof niet aan hun onbeperkte macht. Ik lach er om. Jij beweert: door hùn machtsontwikkeling durven vele ‘kunstenaars’ niet meer vrij uit schrijven. Neem me niet kwalik, maar dat is werkelik belachelik! Ik vind een vent, die zich zó laat intimideren niet beter waard, dan door de stomste schoolvos geïntimideerd te worden. Een dergelijk gebrek aan kracht en persoonlikheid is onvergeeflik en ook ondenkbaar bij een ietwat sterk artiest. Zo'n type is niet beter waard dan z'n lot. Laat hij prutsen en knoeien en ondergaan. Je weet: ik ben een aanhanger van de wreed-schone natuurwet, die de sterken alleen het leven gunt. - Tegen jou kunnen ze b.v. niets, getuige je brief.

Maar je hèbt gelijk: de critiek, zoals die door het gros der ‘critici’ gevoerd wordt, is een onverkwikkelik bedrijf. En ik neem het je een beetje kwalik, dat je zo maar zonder meer aanneemt, dat ik niets anders van plan ben dan hun vieze affaire op dezelfde voet voort te zetten....

* _* *

Ik heb je uitingen van een psychologiese verklaring willen voorzien, en daarom boven je brief geschreven: ‘Brief van een vereenzaamde.’ Je begint werkelik een ‘geval’ voor me te worden. Een soort pathologies geval. Je wordt - machteloos, als je niet oppast.

Weet je wel, dat het eeuwig jammer voor je is, dat je borst een paar centimeter te smal was om als fatsoenlik soldaat in deze zware tijd geduld te kunnen worden? Want als je goedgekeurd was, dan zou je nou net als ik in het veldleger zitten. Je zou met een stuk of twintig andere zwervers bij een boer op zolder in het stro slapen en je zou met hen om moeten gaan, kameraadschappelik en op voet van gelijkheid. En ze zouden zich goedmoedig aan je openbaren. Misschien zou het je dan lukken, je ogen naar buiten te keren, eindelik eens naar buiten, naar hen heen, en misschien zou je hen herkennen. Wellicht zou je vergeten, dat je zo'n verbazend belangwekkend hoogtepunt bent, je zou je eigen fijn en veelzijdig zieleleven minder important gaan achten in je pogingen om hun zielebeweeg te verstaan, dat zoveel lager is dan het jouwe wel is waar, maar ook zoveel origineler en onbevangener, zoveel ruimer en natuurliker, dat welbeschouwd ook z'n belangrijkheid heeft, geloof me. Ik acht het geval zelfs niet buitengesloten, dat je daar een vorm van ‘Schoonheid’ (met een heuse hoofdletter!) vinden zou, waarvan je in je zwaarmoedige afzondering het bestaan zelfs niet vermoedt. Dan zou het besef in je kunnen wakker springen, dat je toch eigenlik niet alleen staat, dat de kunstenaar niet alleen kàn staan, dat hij slechts leeft bij de gratie van opneming en omspoeling door de oceaan van het leven-in-hevigste-branding van heel het grote, onnoembare geheel, mee

[p. 10]

bewogen door de deiningen en de stromingen, die dat grote geheel doorwoelen. Je zou, denk ik, daar alles terug vinden, wat je eigen belangwekkendheid uitmaakt, en in die vage, moeilik te doorschouwen woeligheid zou je het terugvinden schoner, grootser, veelzijdiger en ingewikkelder. Dat zou je zeker, want - je bènt kunstenaar!

En dan zou je in beginsel ook anders gaan denken over de critiek dan je nu doet. Want je zou tot het alles-verklarende inzicht rijpen, dat kunstenaar en ‘publiek’ verbonden zijn door wederzijdse onverbreekbare ketenen. Door z'n opneming in de grote, levende massa erlangt de kunstenaar z'n hoogste kracht. Maar daar staat tegenover, dat diezelfde massa hem behoeft, hem nodig heeft om haar in zekere dingen te leiden en voor te lichten. Het is mogelik, nietwaar, dat jouw appreciatie van een stuk kunst ten slotte meer blijkt, dan een vage, totaal onbelangrijkpersoonlike aandoening van lust of weerzin. Het is mogelik, (daar je kunstenaar bent) dat je in die gewaarwording het beginsel er van, de zuivere prikkel ontdekt en dat dit je leidt tot de analyse van je ontroering, en dat je zo langs de weg der juiste analyse komt tot de ontdekking van het wordingswonder.

Zo wordt de critiek meer dan het geven van een simpele appreciatie. Het zal de mensen inderdaad weinig kunnen schelen òf Jan, Piet of Klaas een boek mooi vindt al dan niet. Maar ànders wordt het, wanneer een kunstenaar in z'n critiek z'n ziel voor ons opent, ons vertellende van de schone ontroering, die het gevolg was van deze toevallige ontmoeting tussen twee geesten en zielen. Want als je dat doet, als je laat zien het in ontroering samenkomen of het in toom opvlammende conflict van jou en de man, die het boek schreef, dàn - dan schrijf je toch wat anders dan een schoolmeestersopstel, hè? Dan doe je alweer precies datgene, wat de kunstenaar doen moèt: je geeft jezelf. In een bizondere vorm, dat is waar, anders dan in een roman of een gedicht, maar ben je zo exclusief? Ik niet, mij is elke vorm een welkom voorwendsel....

En och, als ik eerlik dacht over de grote massa van ‘het publiek,’ zoals jij doet, waarachtig, ik schreef er geen letter meer voor. Ik zou me al te ver verheven voelen boven dit plebs om er onder te verkeren in romanvorm. Ik zou me dan maar absoluut opsluiten en niets anders meer doen dan kijken naar de vogels voor m'n venster - die vermoedelik onder mekaar wel net zulk plebs zullen zijn als de mensen overigens!

Maar zo erg, als je 't zegt, meen je 't niet. Je poseers een beetje, neem me niet kwalik. Misschien weet je 't zelf niet. Je bent vereenzaamd en je bent zo zoetjes aan ziek geworden van eenzaamheid. Je doet een beetje ziekelik romanties en je stelt je aan als een vergeten, door de tijd vergeten De Musset of Jacobsen. Maar dat gaat niet, amice. De tijden zijn veranderd en in onze dagen hebben we andere mensen nodig dan de stille, fijne dromers in eenzame hoekjes, die leven van hun droefgeestige fantasie en hun hoogmoed. Kom een beetje naar ons over, 't is hier fris en gezond. 't Stormt wel es erg en er stuift wel es wat onaestheties veel stof. Maar jongen, je zou zo'n mooie kans hebben, dat je borst zich enkele centimeters uitzette en dat je mee kon sjouwen met de doodgewone, stevige typen, die met mekaar en met jou de samenleving uitmaken.

Als je volhardt in je houding, dan heb je maar één kans. En die is,

[p. 11]

dat je afmetingen van dien aard zijn, dat je van nature behoort op ‘de hoogten, waar het eenzaam is.’ En ik weet niet, of ik je dit durf toewensen: ik zou je graag wat meer geluk op de wereld gunnen.

Je bent een wonderlike kankeraar! Net zoals er zoveel in dienst zijn. Je loopt over van bitterheid, en dat kan prachtig zijn, want somwijlen geeft dat kracht en moed tot mooie, zelfs tot grote dingen. Ik heb respect voor de innige haat, waarmee je de critiek, zoals je die ziet, aan vliegt. Maar ik kan er niet bij, dat je het daarbij laten wilt. Je maakt op mij de indruk van een dokter, die zeggen zou: ‘Ik zie heel wel, dat die mens doodziek is en dat een stelletje stommeriken en zwendelaars bezig zijn hem met bekwame spoed naar de andere wereld te helpen. Ik ken ook de middelen om de zieke te genezen, maar och, waarom zou ik uit m'n tuintje komen, waar het zo zonnig is en zo rustig?.... Ben ik mijns broeders hoeder?’....

Kom, jij bent van oordeel: de critiek is verworden tot een onding Je slaat er in je overborrelende bitterheid naar met het scherpe wapen van je haat. Goed. Maar dan ga je verder en veroordeelt de critiek als zodanig. En dat kan je als artiest niet werkelik, niet diep menen. Jij, die beweert, dat ‘kunstenaar’ betekent: ‘hij, die zichzelf geeft tot de laatste vezel toe,’ jij, die trouw werkt en ‘niet weet, waarom,’ die zo juist vermoedt: ‘omdat je niet anders kunt noch moogt,’ en wieu het in prachtige onverschilligheid niet schelen kan waarom, jij verbaast me door je plotselinge ‘engheid.’ Je laat je horen aan ons, als je zelf het instrument van je kunstenaarsziel bespeelt, maar het geeft toch ook klank, als een ander het beroert? En die muziek wil je ons onthouden, omdat je zonder meer overhelt tot de mening, dat ze in principe minderwaardig is? Heb jij daar het eindoordeel over? Je wilt je dus niet geven ‘tot de laatste vezel toe,’ en daarmee je zelf royeren uit het gulden boek?

Ik beweer, dat critiek een vorm van kunst is. En van uit deze overtuiging wil ik critiek schrijven, zo vaak mij dat lust. Men zegt, dat het uiterst moeilik is, in deze materie zuiver te blijven en onbevangen. Jij beweert zelfs, dat het onmogelik is. Ik wil het toch proberen, nu ik nog in de allergunstigste condities er voor ben. Doe je mee?

En mijn geschreven oordeel lijkt je star en onwrikbaar? Kerel, hoe kom je er toch bij? Als 't je niet aanstaat - trek van leer. Ik ben altijd bereid je te woord te staan. Misschien kon ik je zoo ietwat loswerken uit je hoekje en daar zou je wel bij varen. Geloof me, heel veel van je bezwaren zijn slechts universeel geworden in je geest, omdat je ze niet toetsen kunt aan de werkelikheid van de grote buitenwereld, maar alleen aan de waan van je eenzame gedachtenkringen. ‘Het is niet goed, dat de mens alleen zij’....

Misschien had je verstandiger gedaan te wachten op onze daden en daarna te komen met je - critiek! Wat niet wegneemt, dat ik je allemachtig dankbaar ben voor je onverstandige voorbarigheid - die overigens weinig past bij je hoogmoedige pose van ‘promeneur solitair!’

Geloof me, onveranderlik en van ganser harte

je vriend,

A.M.