Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 33

(2015)– [tijdschrift] Nieuw Letterkundig Magazijn– rechtenstatus



[pagina 7]
Visions in Blue Frans Kellendonk als Bob Dylan-fan Jaap Goedegebuure Onderstaande tekst biedt een voorproefje van de biografie van Frans Kellendonk (1951-1990) die ik voornemens ben binnen drie à vier jaar te voltooien. Behalve uit map 160 van het Kellendonkarchief, bewaard in de Leidse universiteitsbibliotheek, put ik hier ook uit de door Oek de Jong en mij bezorgde uitgave van Kellendonks brieven, die in 2015 verschijnt. Een biograaf, lezen we in Sem Dresdens studie Over de biografie (1956, tweede druk 2002), moet laveren tussen twee uitersten: afstand en vereenzelviging. Ter wille van het te reconstrueren levensverhaal is distantie tot het personage cruciaal. Maar om dat personage tot leven te wekken is ook een zekere mate van identificatie nodig. Je moet dus, zoals Dresden aanbeveelt, je onderwerp niet alleen ‘hebben’, maar ook ‘zijn’. Een paar jaar geleden, toen ik het plan om een biografie van Frans Kellendonk (vooral bekend van zijn romans Letter en geest en Mystiek lichaam) te schrijven nog niet had omgezet in een definitief besluit, beleefde ik een moment van intense vereenzelviging. Dat was toen ik in Kellendonks nagelaten papieren, bewaard in de Leidse universiteitsbibliotheek, een aantal door hem vertaalde songteksten van Bob Dylan vond. Twee dateren uit Dylans beginperiode, twee andere uit het midden van de jaren zestig, de tijd van de albums Bringing it all back home (1965), Highway 61 revisited (1965) en Blonde on blonde (1966), volgens velen het absolute hoogtepunt in de carrière van de legendarische singer-songwriter. Bringing it all back home markeert zijn aanvankelijk fel bekritiseerde overgang van folkmuziek naar blues en rock en toont hem in zijn kwaliteit van de bevlogen jonge dichter die de ambitie koesterde om in de sporen van William Blake en Arthur Rimbaud te treden. De De gymnasiast Frans Kellendonk, circa 1968. Collectie familie Kellendonk. twee volgende albums waren het resultaat van een creatieve eruptie zonder weerga in de geschiedenis van de popmuziek en hebben op de ontwikkeling van die popmuziek een enorme invloed gehad. Hoewel ik als zestienjarige een groot bewonderaar van de folk- en protestzanger (‘Blowin' in the wind’, ‘The times they are a-changin’) was, een grote foto van hem in mijn kamer had hangen, poëzie in zijn trant schreef en een zingbare vertaling maakte
[pagina 8]
Inhoudsopgave en hoesontwerp van de lp Visions in blue. Collectie Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. van ‘Don't think twice it's allright’, kostte het mij, anders dan veel orthodoxe folksongfanaten, geen enkele moeite om Dylans overstap naar de elektrisch versterkte popmuziek mee te maken en er kopje onder in te gaan. Gedurende het ultrakorte bestaan van een viermansbandje waarvan ik de zanger was, coverden we van Dylan ‘She belongs to me’ en ‘Like a rolling stone’.
Kom vrienden, luister Frans Kellendonk maakte niet alleen Dylan-vertalingen, maar vertolkte ze ook, zich net als zijn grote voorbeeld begeleidend op gitaar en mondharmonica. Dat deed hij bij voorkeur op de - strikt voor zijn drie zussen verboden - jongenskamer, waar Dylan vanaf de wand toezag. Maar daarbij liet hij het niet. Hij schreef en componeerde ook zelf liedjes. Sommige daarvan vertonen de kenmerken van de ballade, het genre dat voor Dylan een voor de hand liggende inspiratiebron was tijdens zijn folkperiode, maar dat hij ook daarna niet losliet, getuige een song als ‘Ballad of a thin man’ (Highway 61 revisited). Waar Dylan een lied begint met ‘Come gather round friends and I sing you a tale’ (‘North Country Blues’) of ‘Come gather round people where ever you roam’ (‘The times they are a-changin’), daar volgt de jonge Kellendonk hem na met ‘Kom vrienden, luister’ (‘Droom’) en ‘Kom vrienden, zit neer / En maak een kring. / Hoor naar dit lied / Dat ik voor je zing.’ Minstens drie van zijn liedjes hebben de aanduiding ‘ballade’ in de titel. Eén ervan, ‘Ballade van de vier windstreken’, figureert bij de inhoudsopgave van het album Paintings in Blue (ook wel Visions in Blue genoemd), denkbeeldige toekomstmuziek van een uit Joseph Vonque, Lennart Devos en Kelly (alias Kellendonk) bestaand trio, waarvoor de zestienjarige popster-in-spe ook alvast een hoes ontwerpt en bovendien, tot op de seconde, verantwoordt hoe lang de nummers duren. In de inhoudsopgave vinden we ook ‘Tijdelijk als Odysseus’, een titel die duidelijk gemodelleerd is naar Dylans ‘Temporarily like Achilles’ (Blonde on blonde). Wat verder opvalt, is de zichtbare illusie dat Visions in blue zou worden uitgebracht door CBS, Bob Dylans platenmaatschappij, en de suggestie om de achterkant van de hoes te vullen met eigen gedichten (zoals Dylan deed) en geruchtmakende uitspraken als ‘wij zijn populairder dan Jezus.’ In dat laatste geval leent Kellendonk van John Lennon,
[pagina 9]
Tijdens het huwelijk van zijn zuster Els, 1976. Collectie familie Kellendonk. die in maart 1966 met een zelfde quote veel opzien baarde.
Je stond in je hemd John Lennon en Bob Dylan komen voor in Kellendonks lied ‘Triest en troosteloos’. Samen met Karl Marx krijgen ze profiel als ontmaskeraars van illusies en idealen. Ik citeer het eerste en laatste van de vier coupletten: 't Is vreemd te ontwaken in een straat, waar een gouden morgen wacht. Je kunt er niet aan wennen. Je hebt de stilte van de nacht verloren door John Lennon. Er wacht iets achter gindse hoek, het geeft een nieuw begin. Maar zou je het wel willen? Je hebt je oud gevoel voor zin verloren door Bob Dylan. Geheel in Dylans geest is het gedicht ‘'n protestsong, vader’, met regels als: je stond in je hemd met je monarchie en je overtuiging en in machteloze woede sloeg je me als een kind ik begrijp je wel maar ik ben wie ik ben ik ben wel een zoon maar anders dan jij bob zei hoepel op maar dat meende 'ie niet hij bedoelde ga naar huis wij leven ook De voor Visions in blue bestemde song ‘Droom’ (aanvankelijk ‘Kelly's Droom’ geheten, naar analogie van ‘Bob Dylan's Dream’, te vinden op The freewheelin' Bob Dylan uit 1963) laat zich eveneens als protestsong herkennen en vertoont als zodanig de nodige inhoudelijke en stilistische overeenkomsten met het eveneens op The freewheelin' Bob Dylan opgenomen ‘A hard rain's a-gonna fall’. Ik citeer de tweede, derde en vierde van de in totaal acht coupletten: Ik zag twee mannen Met een vlag in hun hand. Ze zeiden gebeden Die smeekten om vrede En ze hebben hun wapens verbrand. Ik hoorde mensen Die baden tot God. Maar in betere tijden Toen ze niet hoefde[n] lijden Hebben ze hun God bespot. Ik liep door straten Het asfalt zag rood Van bloed van soldaten Die vochten voor heren Met meer ontzag voor macht dan voor de dood. De idolatrie voor Dylan ten spijt liggen de songteksten van de puber Kellendonk qua bewoordingen en thematiek toch dichter bij het werk van destijds populaire zangers als Boudewijn de Groot en Jaap Fischer, zoals enkele voorbeelden kunnen illustreren:
[pagina 10]
Er is een tijd geweest Dat ik van je kon dromen Dat jij bij mij kon komen Zo veel je wou. Er is een tijd geweest Dat ik naar jou kon kijken Dat ik mijn hand zou reiken Alleen naar jou. Er is een tijd geweest Dat we samen konden lopen Dat we liters wijn verzopen. Ben ik zo'n beest? Die tijd is geweest. Of: Een schip met tien harpen Voer over het land, Het kocht al mijn dromen En met het geld in mijn hand, Ging ik naar het strand toe En begroef daar mijn schat Om te kunnen kopen Wat jij nodig had. De golven bewaakten Die kist vol met goud En maakten jou parels Van stenen en zout.
In Eden ligt een paradijs De jaren zestig zijn niet alleen het tijdperk van maatschappijkritische troubadours, maar ook van de psychedelische rock, met teksten die gewag maken van spirituele vergezichten en van een al dan niet kunstmatig tot stand gekomen verruiming van het bewustzijn. Ook aan die mode heeft de jonge liedjesschrijver Kellendonk meegedaan, getuige ‘Het huis van Salomon’, dat is opgedragen aan Maharishi Mahesh Yogi, grondlegger van de zogeheten transcendente meditatietechniek en omstreeks 1967 de goeroe van de Beatles, Rolling Stones, Mia Farrow en andere beroemdheden. Een van de strofen uit die song gaat als volgt: Loop over Smyrna tapijten, Dans in het goud van de zon. Laaf je aan eeuwige wijsheid In het huis van Salomon. Ten tijde van Kellendonks debuut Bouwval, 1977. Collectie Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. En dan is er ook nog ‘Psalm 312 of Eight Miles High with L.S.D.’, dat in zijn titel verwijst naar een hit van de Amerikaanse band The Byrds, en in onderstaande strofe naar Dylans song ‘The gates of Eden’ (te vinden op Bringing it all back home): In Eden ligt een paradijs Dat nimmer meer zal vergaan. De mensen zijn er oud, wijs en grijs En gerijpt door hun bestaan. Eenmaal volwassen hing Kellendonk zijn gitaar aan de wilgen en wijdde zich aan het schrijverschap. In een van zijn brieven kunnen we lezen dat hij de strijkkwartetten van Brahms prefereerde boven ‘de mekkermuziek’ van David Bowie. Maar Dylan zou hij met belangstelling blijven volgen. Op 27 januari 1974 schrijft hij vanuit Birmingham aan zijn vriend Jan Duyx dat hij voor tien penny ‘een pulpboekje’ heeft gekocht over Dylans jeugd in Hibbing, ‘echte troep waar ik me de rest van de dag mee zoet gehouden heb’. En als even later Dylans nieuwe album Planet Waves een positieve bespreking in The Times krijgt, veert hij meteen op.

[pagina 11]
Bijlagen Wie vermoordde Davey Moore? Wie vermoordde Davey Moore, Wie is daar verantwoordelijk voor? ‘Ik niet,’ zegt de arbiter ‘Het gevecht was al te ver. Als ik 'r een eind aan had gemaakt Had het publiek me afgemaakt. Ze willen waarde voor hun geld Doden worden niet geteld. Voor hen telt alleen de pret Ik werd onder druk gezet. Ik gaf hem niet de laatste stoot Ik ben niet schuldig aan zijn dood.’ Wie vermoordde Davey Moore, Wie is daar verantwoordelijk voor? ‘Wij niet,’ zegt het boos publiek Dat de lucht die avond had verziekt Met geschreeuw en alcohol. ‘Wij kwamen enkel voor de lol, 't Is erg dat hij is doodgegaan, Maar wij hebben daar geen boodschap aan. Wij gaven niet de laatste stoot, Wij zijn niet schuldig aan zijn dood.’ Wie vermoordde Davey Moore, Wie is daar verantwoordelijk voor? [When the ship comes in] Oh, de tijd komt met spoed Dat de wind stoppen moet En de bries niet meer blazen zal. Net als de stilte in de wind Voor de storm begint Dan komt het schip naar de wal. 't Uur dat de zee splijt Ieder schip wegglijdt En het zand van strand op zal springen. En het tij zingt dan luid Terwijl elke golf opspuit En de morgen zal weer zingen. Als elke vis lacht In zijn levensgracht Als een enkele meeuw een bal zal houden Als de rotsen op het strand Trots staan in het zand Dan komt het schip weer naar de wal. En de groffe scheldnamen Om het schip te beschamen Klinken slechts als loos gesnater En de klacht van de zee Springt op in de nacht En wordt gesmoord in 't diepe water. Als het marszeil omloopt Stijgt een lied naar omhoog. Ja, als de boot naar de kant drijven zal Dan heeft de zon respect Voor elk gezicht op het dek Dan komt het schip naar de wal. En dan heeft de zon een tapijt Van puur goud uitgespreid Om je voeten niet te vermoeien. En de wijzen van de boot Zijn als de dood Voor de wereld, die zij boeien. Oh, de vijand zal ontwaken Een kreet van ontzetting slaken En springen van zijn bed, denkend dat hij dromen zal Maar hij zal gillen en worden gekweld, Ha, dan komt het schip naar de wal. En hij zal op zijn knieën liggen gaan Om onder ons bevel te mogen staan Maar wij zullen niet horen naar zijn vragen. En zoals bij Pharao's overwinningen Zal hij in het getij verzinken En als Goliath wordt hij verslagen. [Positively 4th Street] Je durft wel heel erg veel Door je mijn vriend te veinzen Maar als ik geen kracht meer had Stond jij daar stil te grijnzen. Je durft wel heel erg veel Door mijn helper te lijken Maar dat je eigen voordeel boven alles gaat zal blijken. Je zegt dat ik je koud laat Maar je weet, zo is het niet. Waarom laat je niet zien Dat je stikt in het verdriet. Je zegt dat je trouw mij toch nooit iets doet Maar trouw dat ben je nooit. En dat weet je goed.
[pagina 12]
Ik weet precies waarom Je roddelt over mij Want vroeger was ik bij jouw kliek Maar nu ben ik vrij Houd je mij voor zulk een dwaas Dat ik met jou contact zal leggen Als je zo verlegen bent Dat je niets weet te zeggen. Je ziet me soms op straat Je doet altijd verrast Je zegt ‘Goedendag, hoe gaat 't’ Maar je weet dat je dat niet past. Als je net zo goed weet als ik Dat je me bijna verlamd zag staan Waarom kom j'er dan niet voor uit Je moet 't schreeuwen gaan Nee, ik vind het niet fijn Als smarten je keel dichtknijpen Was ik een meesterdief Misschien zou ik ze dan grijpen Ik weet dat je ontevreden bent Met je plaats in de maatschappij Maar begrijp dan toch dit Het is geen probleem voor mij. Ik wou dat jij voor één keer In mijn schoenen zou kunnen staan En dat jij voor dat ogenblik Mijn lijdensweg kon gaan Ja, ik wou dat je voor die éne keer In mijn schoenen zou kunnen staan Dan zou je eindelijk eens Met mijn lot zijn begaan. Vaarwel Angelina Vaarwel Angelina Er is een narrengrol Door bandieten gestolen. Ik ga mee met de zon. De triangel tingelt, De trompet speelt al zacht. Maar vaarwel Angelina De lucht staat in vlammen, Ik vertrek deze nacht. Sta niet boos te kijken, Maak me ook geen verwijt. Er valt niets te bewijzen 't Is als in vroeger tijd. Alleen een lege tafel Bij de zoom van de zee Zegt vaarwel Angelina De lucht is aan 't beven Je kunt niet met me mee. De koningin en de nozem Verlieten het binnenplein. Vijftig zigeuners Komen binnen in rij Op de plaats waar eens Een toernooi is geweest, Maar vaarwel Angelina De lucht gaat dalen En ik ga nu heen. Zie, de schele piraten Hebben zich neergezet. Ze schieten op blikjes Met hun bajonet. En de buurt die geeft Bij elk schot een applaus. Maar vaarwel Angelina, De lucht gaat verkleuren, En de dag wordt al oud. De koning roept kleine elven Die dansen op het dak. Valentino speelt tango's En ik pak mijn zak. Sluit de ogen van de dode Dan wordt niemand kwaad. Maar vaarwel Angelina, De lucht is vertoornd En het is al laat. Een pop gooit met stenen Naar de wijzers van de klok. Ik bekijk de geweren Waaraan ik eens trok. Noem me hoe je wilt Ik verloochen het nooit. Maar vaarwel Angelina, De lucht barst in stukken, Ik ga naar een stil oord.