Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 32

[p. 100]

Willem Wilmink (1936-2003)
Had moeder een clitoris vader?
Elsbeth Etty

Denkend aan Willem Wilmink krijgen waarschijnlijk weinigen associaties met seks. Eerder met een knuffelbeer. Dat imago was zowel zijn frustratie als zijn literaire kapitaal. In alles was deze Enschedese bard het tegenovergestelde van zijn stads- en generatiegenoot Jan Cremer. Wilmink dankte zijn populariteit als dichter en liedschrijver niet aan zijn erotische uitstraling, maar aan zijn volkomen ongekunstelde verlangen naar onschuld. In menig opzicht is hij altijd kind gebleven en wat ik me afvraag is of die wezenstrek oorzaak of gevolg is van zijn problematische verhouding tot seksualiteit. Hij heeft daar op latere leeftijd met aandoenlijke openhartigheid over geschreven.

Het staat wel vast dat onvrede over zijn seksleven het oeuvre van Willem Wilmink heeft beïnvloed. Vrijwel alles wat hij schreef, of dat nu kinderliedjes betreft of zijn proefschrift over gedichten van Hendrik de Vries, is in hoge mate autobiografisch. Maar dan blijft het de vraag in hoeverre hij zijn jeugd mythologiseerde en zijn leven als het ware heeft gemodelleerd naar een beeld dat vervolgens als realiteit in zijn werk terecht is gekomen. Klopt Wilminks zelfbeeld zoals geprojecteerd in zijn gedichten en liedteksten met de levensfeiten?

In zijn postuum uitgegeven autobiografie Hier is Prins zonneschijn (2008) heeft Wilmink uitvoerig verslag gedaan van zijn ongelukkige liefdesleven, waarvan seksuele afwijzing het treurige refrein is. Opmerkelijk is dat al zijn verhalen over mislukte seksuele escapades in een jolige babbelstijl geschreven zijn, in hetzelfde register als Het verkeerde pannetje (1992), de oorspronkelijk als kinderboek uitgegeven autobiografische verhalen over zijn jeugd. Ze hebben een identieke toon als veel van zijn gedichten en een relativerende humor die op rijm goed werkt, maar in proza soms onbeholpen klinkt.

Zijn meisjes

Omdat Wilmink elke snipper die hij van jongs af aan schreef, bewaarde, kwam ik erachter dat hij zijn autobiografische proza heeft gebaseerd op eerdere, veelal ongepubliceerde gedichten, met weglating van wat hem later niet beviel of met gêne vervulde. Zo trof ik in een schoolschrift de ‘Liefdesliedjes voor Jetty’ aan, die hij als zeventienjarige schreef voor zijn eerste vriendinnetje, een meisje van de huishoudschool dat haar stem verloren had en op wie hij als gymnasiast zijn reddingsfantasieën botvierde. In zijn memoires beschrijft hij stoer hoe hij haar op allerlei plaatsen in de stad kuste en haar vervolgens dumpte. Zijn gedichten voor haar zijn allerminst erotisch: ‘Vaarwel, kind! Kleine meid, ook zonder mij/ Zul je de goede weg wel vinden’. In zijn memoires is hij degene die het uitmaakte met Jetty, maar in een enkel versje uit die tijd zelf blijkt dat zij hem liet zitten. Waarschijnlijk was Jetty een keer niet op een afspraakje verschenen, wat hem tot razernij bracht. ‘Ik heb vergeefs op jou gewacht, en toen/ Heb ik de reep voor jou op straat kapot gesmeten/ Dat was niet mooi van mij, maar 't is zo'n rot-idee/ Je eenzaam en door God bespot te weten....’

[p. 101]

Willem Willink. Publiciteitsfoto, circa 2000.

Zijn volgende meisje was de vijftienjarige Eva Cohen, die in vier mms zat van het Christelijk Lyceum in Almelo, waar Wilmink voor zijn eindexamen gymnasium zwoegde. Over haar heeft hij nog vele jaren na dato gedichten en verhalen geschreven, waarin hij haar bezong als ‘lief jodinnetje’ en ‘arm verschoppelingetje’. In zijn memoires vertelt hij hoe hij haar beschermde tegen antisemitische opmerkingen. In werkelijkheid was hij eerder het verschoppelingetje, een bleek ventje dat graag de vrouwen reddende macho wilde zijn, maar in de schoolbus door zijn medescholieren werd gepest. Van Eva Cohen heeft Wilmink zijn leven lang brieven uit 1954 bewaard, onder andere een briefje waarin ze zijn moeder meedeelt dat het uit is. In een gesprek met mij lichtte Eva Cohen toe dat ze Wilminks moeder beloofd had de relatie pas te beëindigen na zijn eindexamen, omdat hij anders beslist zou zakken. Hoewel hij er later over opschepte dat hij ‘al aan haar borsten [mocht] komen’, hadden ze volgens Eva een seksloze verkering. ‘Hij was volkomen op zichzelf gefixeerd en leefde in een eigen wereld die weinig met de werkelijkheid gemeen had. Hij gedroeg zich zo intens en opdringerig dat het niet was vol te houden.’

In Wilminks jongensogen was Eva een ravissante verschijning die tijdens hun eerste afspraakje in Enschede hoge hakken droeg, kousen met een naad en parfum. Ruim vijfentwintig jaar erna schreef hij naar aanleiding van zijn eerste middag met Eva in Het verkeerde pannetje:

Die avond in bed masturbeerde ik, zoals gewoonlijk. En daarbij dacht ik niet aan haar, want zij stond boven zulke dingen. Ik dacht aan een meisje uit mijn klas, Gerda geheten, hoe die zou zijn als ze naakt was. [...] Wat ik me trouwens wel eens afvraag is of jongens (en meisjes) nog steeds dat verschil maken tussen hoge, zuivere liefde en aan de andere kant dat wat het lichaam vraagt. Bestaat dat onderscheid nog? Het kan je lelijk opbreken, dat kan ik je nu alvast vertellen.

Kennelijk kon de volwassen Wilmink zijn erotische ervaringen alleen maar kwijt in moraliserende anekdotes voor kinderen, waarin hij seks reduceerde tot een fysieke behoefte en loskoppelde van ‘hoge, zuivere liefde’

Huwelijksdrang

Wat hem in werkelijkheid opbrak, was dat hij geen meisjes kon vinden die zijn lichamelijke behoeftes wilden bevredigen. Zodra hem dat als student in Amsterdam een enkele keer wel lukte, zag hij daarin een bewijs van hoge zuivere liefde en wilde hij onmiddellijk trouwen. Door hem begeerde meisjes probeerde hij te verleiden met gedichten, vaderlijke raad en troostende gesprekken over het leven. Tegelijkertijd wilde hij vooral zelf getroost worden. Alle meisjes en vrouwen bij wie hij blauwtjes liep, van Hedy d'Ancona tot zijn eerste echtgenote Noortje Smits, vertellen hetzelfde: zodra hij beet had, klampte hij zich zo aan hen vast, dat ze alleen nog maar wilden ontsnappen. Eén zoen was genoeg om hem te doen geloven dat een vrouw zich aan hem wilde binden. Zodra het tegendeel bleek, maakte hij in blinde paniek scènes, compleet met huilbuien, zelfmoorddreigementen en het opzeggen van de vriendschap.

De betrokken dames zijn discreter dan Wilmink zelf was. Zowel in zijn korte verhalen als in zijn autobiografie Hier is Prins Zonneschijn wond hij er geen

[p. 102]

‘Willem Wilmink begreep ook het leed van de brugklasser’. Bijschrift bij foto in de Volkskrant van 19 juni 2009, bij bespreking door Arjan Peters van Verzamelde verhalen (2009). Foto Wilmink Festival.

doekjes om dat hij er niet tegen kon als een vrouw, zeker zijn ‘eigen’ vrouw hem seksueel afwees. Dan raakte hij buiten zinnen en ging hij zelfs over tot fysiek geweld, zoals beschreven in het verhaal ‘Jaren geleden’ (Verzamelde Verhalen, 2009):

Ik ga naar huis en sla mijn vrouw. We schrikken er allebei van. Ik moet denken aan een jongen op school. Hij zei dat Sinterklaas niet bestond. Toen sloeg ik hem. ‘Dat was net zoiets als dit,’ zegt mijn vrouw. ‘Jij slaat als je geloof in duigen valt.’

Toen Noor, met wie hij in 1964 halsoverkop was getrouwd, na twaalf jaar genoeg had van Wilminks driftaanvallen en wilde scheiden, heeft hij haar inderdaad geslagen. In een gesprek wilde ze er niet veel over kwijt, ze kon alleen beamen dat alles wat hij in zijn bedrieglijk eenvoudige kinderstijl schreef, autobiografisch was. Dat de volwassen werkelijkheid veel erger was, blijkt uit de verhalen van andere intimi. Niet dat hij zijn echtgenote systematisch sloeg - hij was geen vrouwenmishandelaar - maar de woedeaanvallen van de zich afgewezen voelende, jaloerse echtgenoot die Willem Wilmink was, waren buitenproportioneel.

Onschuldverlangen

Waarom wil de biograaf van iemand die de onschuld en de schoonheid van het leven zo schitterend en humoristisch in troostrijke liedjes heeft bezongen, dat allemaal weten? Omdat die gedichten en liedjes ondenkbaar waren geweest zonder dit alles.

Wilmink ontpopte zich begin jaren zeventig als een felle antifeminist. In het wereldbeeld dat hij van huis uit had meegekregen, hoorden vrouwen hun man te dienen. Toen Noor in 1976 wilde scheiden, schreef zijn moeder haar bijna veertigjarige zoon dat hij dat niet moest pikken. Noor moest hem verzorgen, zodat hij de kost kon verdienen. ‘Noor moet aan haar man en kinderen denken en niet zoveel uithuizig zijn’, schreef ze. ‘Jij moet voor je rechten opkomen en je niet in de hoek laten drukken. Je moet rustig kunnen werken. Jij moet verzorgd worden, op tijd je eten, en schone kleren, dat moet je eischen.’

Maar in de jaren zeventig viel dat niet meer te eisen. De manier waarop zelfstandig opererende vrouwen hem bejegenden, had Wilminks geloof in zichzelf aan diggelen geslagen. Van jongs af aan leefde hij in zijn eigen fantasiewereld, waarvan hij het beminde middelpunt vormde. In het volwassen leven, waar hij voor zichzelf moest opkomen, kon hij niet aarden. Dat was wat hem kwelde en in paniek bracht. Om die paniek te bezweren creëerde hij een paradijselijk contraleven waarin hij het onschuldige kind kon blijven. Zo ontvluchtte hij de verwarrende jaren zestig en zeventig, waarin alle traditionele verhoudingen waarin hij zich veilig had gewaand, begonnen te schuiven.

Zijn geluk bestond eruit dat hij juist in die tijd werd gevraagd voor het Schrijverscollectief van de vara, dat teksten en liedjes schreef voor televisieprogramma's als De stratenmakeropzeeshow. Daar excelleerde hij in een rol die hem op het lijf geschreven was. Zijn van heimwee naar een veilige, over-

[p. 103]

‘De 60-jarige Willem Wilmink voor zijn huis in de Javastraat in Enschede’.
Bijschrift bij foto in NRC van 2 mei 2014, bij bespreking door Guus Middag van Zelfportret in brieven (2014). Foto Rudi Bastiaans.

zichtelijke wereld doortrokken liedjes, brachten niet alleen kinderen de vaderlijke steun en veiligheid waar hij zelf zo naar snakte. In die nostalgie, dat oerverlangen naar ouderlijke troost, is geen plaats voor seks.

Kenmerkend voor de manier waarop Wilmink zijn onschuldverlangen beleefde, is een ongepubliceerd gedicht over het seksleven van zijn ouders, waarvan hij zich, zoals alle kinderen, geen voorstelling kon maken:

In de hemel bestaat geen sex
men zal daar rustig kunnen vragen
vader hoe vaderlijk waren
de gevoelens die je vaderlijk noemde
voor dat meisje op kantoor?

Had moeder een clitoris vader?

elsbeth etty (1951) is neerlandicus en literair criticus bij NRC Handelsblad. In 1996 promoveerde zij cum laude op de biografie Liefde is heel het leven niet. Henriëtte Roland 1869-1952. Van haar hand verschenen verscheidene essaybundels. Sinds 2004 is zij bijzonder hoogleraar literaire kritiek aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Ze werkt aan een biografie van Willem Wilmink.