Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 32

[p. 94]

Harry Mulisch (1927-2010)
De Herald Tribune en de Mulisch Mythe
Sander Bax

Het liefdesleven van Harry Mulisch is een goudmijn voor de biograaf. Mulisch had immers de reputatie een echte womanizer te zijn. In 1970 meldde nota bene de New York Herald Tribune dat de schrijver een feest had gevierd omdat hij met tweeduizend vrouwen het bed zou hebben gedeeld. Genoeg te doen dus voor de biograaf: op zoek naar vrouwen die tot die illustere tweeduizend hebben behoord, hen bevragen over hoe deze schrijver - die op het eerste oog toch ook weer niet tot de allerknapste mannen van Nederland behoorde - erin slaagde zo veel vrouwen zijn bed in te praten. Ten slotte dient dan de vraag beantwoord te worden waarom Mulisch seks wilde hebben met zo ontzettend veel vrouwen: had hij iets te bewijzen?

Natuurlijk zijn er ook vrouwen die zich van de groep van tweeduizend onderscheiden. Ik denk dan aan Ineke Verwaeyen, met wie Mulisch in de jaren vijftig en zestig samen was, een relatie die stukgelopen zou zijn op de vele buitenechtelijke avonturen die hij ondernam. Vanaf 1969 was Mulisch samen met Sjoerdje Woudenberg - zijn latere echtgenote en de moeder van zijn dochters Anna en Frieda. In de jaren negentig loopt het huwelijk stuk omdat Mulisch verliefd wordt op Kitty Saal, de moeder van zoon Menzo Mulisch. Wat bracht Mulisch ertoe, zou de biograaf zich af moeten vragen, om op vijfenzestigjarige leeftijd nog eens een nieuwe relatie te beginnen en om op die leeftijd nog een kind te verwekken? Mulisch' liefdesleven, kortom, moet de biograaf prikkelen. Zijn vingers jeuken om op zoek te gaan naar documentatie over Mulisch' relaties. Zijn er nog liefdesbrieven bewaard? Heeft Mulisch überhaupt gecorrespondeerd met zijn geliefden? En wat leert zijn dagboek ons daarover?

Masker

Hoe fascinerend ook, dit zijn niet de vragen die ik stel in het boek De Mulisch Mythe, dat in februari 2015 zal verschijnen. Het is namelijk de vraag of dit soort onderzoek in het geval van Mulisch zo veel zal opleveren. Het Logboek uit 2012 - het enige vooralsnog verschenen deel van het dagboek - leert dat hij erg terughoudend is met het schrijven over zijn liefdesleven. Mulisch had de neiging om in het publieke leven, maar misschien ook wel in de sociale omgang, een masker op te zetten. Het is nog maar de vraag of de biograaf daarachter kan geraken door te duiken in eventuele brieven en dagboeken, of door gesprekken te voeren met familie en vrienden. Als zijn jongste dochter Frieda en zijn zoon Menzo gevraagd wordt naar de band met hun vader, geven ze aan dat je niet met hem sprak over zijn innerlijk. Frieda:

Hij was zo kwetsbaar. Er moet zo veel achter hebben gezeten wat hij nooit zou vertellen. Ik dacht weleens: als je eenmaal aan die muur gaat morrelen, stort alles in elkaar. Dat zou niet gek zijn bij iemand die zo veel heeft meegemaakt. Ik denk dat iedereen, ook zijn vrienden, intuïtief voelden dat voorzichtigheid geboden was.¹

Hoewel Mulisch meer dan welke andere schrijver ook over zijn leven heeft geschreven (in autobiografische teksten, in interviews, in romans), toch heb

1 J. Rozenbroek en E. van Veen, ‘Interview Frieda en Menzo Mulisch.’ In: De Volkskrant, 29-01-2011.

[p. 95]

Harry Mulisch op de omslag van de Haagse Post van 25 november 1970.

Harry Mulisch, met pijp, in 1974. Foto in Bzzlletin 48, september 1977, p. 55.

je altijd het gevoel dat de schrijver juist door die openhartigheid een rookgordijn optrekt. Hij is degene die bepaalt welk beeld er van zijn leven wordt geschetst. Die enscenering werd zelfs tot in zijn overlijden doorgetrokken; de familie hield de regie omtrent het naar buiten brengen van het nieuws van Mulisch' dood strak in handen, ondanks enkele uitglijders van Teletekst. Wie het levensverhaal van Harry Mulisch wil vertellen, zal vanzelf en onvermijdelijk te maken krijgen met de manier waarop deze schrijver zijn eigen biografie als een literaire tekst heeft willen vormgeven. Hij deed dat in zijn literatuur, maar hij deed het net zo goed voor de televisiecamera's. Is het überhaupt wel mogelijk om achter dit masker te kijken?

Publieke beeld

In De Mulisch Mythe richt ik me op het beeld van Harry Mulisch in onze samenleving. De schrijver creëert dat beeld op een discursieve manier (door zijn woorden), maar hij draagt daaraan ook bij door zijn verschijningsvorm (kleding, gezichtsuitdrukking, fysieke eigenschappen, beeldmateriaal in en rondom de boeken). Het beeld ontstaat bovendien pas in interactie met de omliggende partijen - in het literaire veld creëren critici en literatuurwetenschappers beelden van een schrijverschap, maar ook buiten het literaire veld, in de media met name, krijgt de auteur in tekst en beeld vorm. Het draait om de schrijver Mulisch en alle mythes die hij en anderen rondom zijn schrijverschap hebben gecreëerd. De Mulisch Mythe richt zich op de manier waarop Mulisch zich manifesteerde in de publieke ruimte. Welk zelfbeeld construeerde hij in zijn vele media-optredens? En hoe werd hij in de media geconstrueerd?

Een verhaal dus over het openbare leven van Harry Mulisch en de manier waarop hij zijn identiteit als schrijver en mens daarin construeerde. Binnen een strikte definitie geldt dat misschien niet als een ‘echte biografie’, al is er volgens mij slechts een gradueel verschil tussen de zelfbeelden die de auteur in media en teksten maakt, en de (zelf )beelden die we tegenkomen in veel betrouwbaarder geachte brieven en gesprekken. Mijn biografie laat aspecten van het schrijverschap zien die de meeste Nederlandse biografen links laten liggen, terwijl ik vind dat het publieke optreden van een schrijver en de manier waarop hij zichzelf construeert in zijn werk veel centraler zouden moeten staan in de schrijversbiografie.

Dat roept natuurlijk de vraag op hoe Mulisch' seksualiteit in zo'n boek past. Het gaat mij in De Mulisch Mythe - zo veel is duidelijk - niet om het reconstrueren van hoe dat seksleven zich daadwerkelijk voltrokken heeft. Een voor mij relevantere vraag is welke rol Mulisch' seksualiteit speelde in het publieke beeld dat hij van zijn schrijverschap

[p. 96]

Aankondiging in Bzzlletin 48, september 1977, p. 10.

creëerde. Het antwoord op die vraag leidt ons naar de jaren zeventig, de periode waarin Mulisch in de media veel over zijn persoonlijke leven heeft losgelaten. Zo meldde hij zelf in een interview met Bibeb in 1971 dat Sjoerdje Woudenberg heel wat met hem uit te staan had gehad. ‘Naar bed gaan kan je met iedereen. [...] Naar bed gaan is niks aan. Merkwaardig dat het zoveel opzien heeft gebaard. Een ander gaat klaverjassen.’²

Deze viriele schrijver schetste in de jaren zeventig een sterk masculien zelfportret. Het is in deze jaren dat Mulisch het mysterieuze bericht in de Herald Tribune in menig interview met zichtbaar plezier ontkende.³ ‘Verleden jaar had de New York Herald Tribune het bericht dat ik met de 2000ste vrouw naar bed was geweest. Ik vond het een belediging. Zoiets moeten ze melden op je 26ste, niet op je 42ste.’⁴ Het lijkt er sterk op dat Mulisch dit nietbestaande nieuwsbericht zelf verzonnen heeft - hij is aanvankelijk ook steeds degene die er in interviews over begint. Bij mijn weten is er nog niemand die het bestaan van het artikel heeft kunnen aantonen. Het verhaal over de Herald Tribune is daarmee een mooi voorbeeld van de manier waarop Mulisch zijn schrijverschap in de publieke ruimte vormgaf.

Door dit verhaal de wereld in te helpen, verhoogde hij zijn status als literaire beroemdheid - een beroemdheid is immers geen stoffige schrijver in een schrijfkamertje, maar een figuur die ook buiten het werk interessant gevonden kan worden. Mulisch was een van de voorlopers van de generatie schrijvers die vanaf de jaren zeventig een centrale rol zouden gaan spelen in de zich ontwikkelende televisiecultuur. Niet alleen werd hij regelmatig als schrijver geïnterviewd, maar ook trad hij al vrij vroeg in zijn carrière op in diverse entertainmentprogramma's. Die veelvuldige aanwezigheid op televisie, die vanaf de jaren negentig een nog veel hogere vlucht zou nemen, maakte dat Mulisch een beroemde publieke figuur werd en garandeerde dat zijn nieuwe boeken altijd hoge oplagen haalden. In de jaren zeventig wilde hij zich presenteren als een stoere, mannelijke schrijver, die tegelijk ook uitsteeg boven zijn tijdgenoten. Door de Herald Tribune tot onderdeel te maken van de mediamythe die hij rond zichzelf creëerde, was hij ervan verzekerd dat de vele interviews die hij in de jaren zeventig zou geven, voorzien waren van voor de lezers pikant materiaal. Mulisch wist als geen ander dat je journalisten iets spectaculairs moet geven om er zeker van te zijn dat ze ook de volgende keer weer terugkomen. Of het waar is of niet, doet dan eigenlijk niet meer ter zake.

sander bax (1977) werkt als universitair docent Literatuurwetenschap, Cultuurgeschiedenis en Vakdidactiek Nederlands bij het Departement Cultuurstudies van de Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit van Tilburg. In 2007 promoveerde hij op de studie De taak van de schrijver. Het poëticale debat in de Nederlandse literatuur, 1968-1985. Hij schrijft onder meer voor Ons erfdeel, Poëziekrant, yang en nY, Trouw en De Leeswolf. Daarnaast is hij redacteur van het Kritisch Literatuur Lexicon en het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. In 2015 verschijnt zijn monografie De Mulisch Mythe bij uitgeverij Meulenhoff.

2 Bibeb, ‘Je bent of een zoon of een vader.’ In: H. Mulisch, De mythische formule. Amsterdam, 1982, p. 105-118. [Eerder verschenen in Vrij Nederland, 9-10-1971].

3 De eerste keer dat hij erover spreekt, is in het eerdergenoemde gesprek met B. van Garrel, en I. Meijer, ‘De vermommingen van Harry Mulisch.’ In: O. Blom, Onsterfelijk leven. Interviews met Harry Mulisch. Amsterdam, 2007, p. 81-96. [Oorspronkelijk verschenen in: Haagse Post, 25-11-1970].

4 Bibeb, ‘Je bent of een zoon of een vader.’ In: H. Mulisch, De mythische formule. Amsterdam, 1982, p. 105-118. [Eerder verschenen in Vrij Nederland, 9-10-1971].