Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 32

[p. 76]

Geert van Oorschot/R.J. Peskens (1909-1987)
Verhaal of waarheid
Arjen Fortuin

‘Geert van Oorschot wilde met alle dichteressen uit zijn fonds naar bed, en Elisabeth Eybers dacht dat het ook echt moest.’ Van alle anekdotes over Geert van Oorschot is de in de familie rondgaande opmerking over Elisabeth Eybers een van de aardigste. En voer voor de biograaf. Toch?

Waarom zou een biograaf aandacht besteden aan dergelijke verhalen? Gaat het niet gewoon om roddels over het privéleven waar we eigenlijk niets mee te maken hebben? Ik vind van niet. Voor een biograaf van Geert van Oorschot (1909-1987) is het goed om te weten of Eybers daadwerkelijk met haar eerste Nederlandse uitgever het bed heeft gedeeld, al is het maar omdat Van Oorschot en Eybers (1915-2007) niet getrouwd waren, althans niet met elkaar.

Een biograaf wil dat soort dingen weten, een mens wil dat soort dingen graag van anderen weten. Voor alle duidelijkheid: het gaat dan om de vraag of Eybers en Van Oorschot met elkaar naar bed zijn geweest. De vraag hoe lijkt me dan weer minder relevant, en hypotheses over dat antwoord lijken me ook niet noodzakelijk prettig of leerzaam voor de lezer - of de biograaf. Los van het feit dat het zelden mogelijk is om betrouwbaar bronnenmateriaal uit een slaapkamer te peuren, zeker een halve eeuw na dato.

De of-vraag is relevant, óók voor een biografie (zoals de mijne) die zich in de eerste plaats richt op de uitgever Geert van Oorschot. Want uiteindelijk is de biografie het genre waarin iemand probeert het karakter van een persoon te verbinden met diens plaats in de geschiedenis - en dat maakt de vraag naar de huwelijkse trouw van de held relevant. Als persoonlijkheidskenmerk: overspel zegt iets over de mate waarin iemand bereid is om risico's te nemen. En in het geval van Eybers en Van Oorschot draagt hun uitgeefrelatie sporen van wat we maar plotselinge verwikkelingen in hun verhouding zullen noemen. Eybers publiceerde in de jaren vijftig kort achter elkaar twee dichtbundels bij Van Oorschot, die haar doorbraak betekenden. Toen woonde ze nog in Zuid-Afrika. Na haar scheiding en haar verhuizing naar Nederland verkaste ze naar uitgeverij Querido. Pas toen Van Oorschot in 1985 een boekje publiceerde met werk van zijn favoriete dichteressen, stond Eybers erbij, tussen M. Vasalis, Hanny Michaelis, Annie M.G. Schmidt, Fritzi Harmsen ten Beek en Judith Herzberg. (Ida Gerhardt bedankte voor de eer en, nee, Van Oorschot is niet met al deze vrouwen naar bed geweest.)

Ingrijpende zaken

Maar ook zonder deze specifieke zakelijke redenen denk ik dat de vraag naar het seksleven van een gebiografeerde belangrijk is. Seksuele relaties zijn vaak intens en beïnvloeden dus het handelen en de keuzes van een persoon. Verwant: verliefdheid verandert een persoon en verdient het dus om gesignaleerd te worden - net zoals rouw dat doet.

[p. 77]

Soms hoeft een biograaf niet meer te doen dan gebeurtenissen uit een periode naast elkaar te zetten om de verbanden te zien. Zo kocht Geert van Oorschot in de zomer van 1960 een veel te groot huis in Baambrugge, waarheen hij zijn uitgeverij op stel en sprong verhuisde. In dezelfde periode werd zijn zoon Guido wegens joyriding gearresteerd en onder toezicht van jeugdzorg gesteld. Aan het eind van die zomer kwam Geert van Oorschots al jaren moeizame relatie met W.F. Hermans plotseling tot een definitieve breuk. Ik denk niet dat de stress van die zomer gezien kan worden als de oorzaak van de breuk met Hermans, ik denk wel dat die breuk veel beter begrepen kan worden in de context van Van Oorschots persoonlijke omstandigheden in die maanden.

Maar goed, we hadden het over seks. Het voornaamste biografische probleem met seks is een bronnenkwestie: bij de meeste seksuele handelingen zijn niet meer dan twee personen aanwezig en slechts zelden wordt aan derden verslag uitgebracht. Wat dat betreft kan een biograaf zich gelukkig prijzen met een dagboek of een intieme briefwisseling - al zijn dat juist de papieren die het eerst aan het spreekwoordelijke haardvuur worden prijsgegeven. Over weinig wordt zo veel gelogen als over seks.

En soms weet je het zelfs niet als de betrokkene het er uitgebreid over heeft gehad. Neem Coleta, de tante van Geert van Oorschot. In zijn roman Mijn tante Coleta (1976) doet R.J. Peskens, het pseudoniem van Van Oorschot, verslag van zijn inwijding in de liefde door de beeldschone Coleta, de negentienjarige echtgenote van zijn oom Piet. Het gebeurde in een duinpan: ‘Je moet me vastpakken, zei ze en lief voor me wezen en je moet me overal aaien. Ze ging languit in het zand liggen en vroeg me met haar hese stem naast haar te komen.’ Daarop werd er gevoeld en gezoend, maar tot een ontmaagding in de strikte betekenis kwam het niet. In het boek. Maar wat gebeurde er in het echt?

Waar of niet waar

De verhalen van R.J. Peskens zijn een lastig geval voor de biograaf. Technisch gezien zijn ze fictie, maar bij leven heeft de schrijver aan ze gerefereerd alsof ze strikt autobiografisch waren. Rondom de

Geert van Oorschot, 1968. Foto: Siem Pama.
(Gemaakt op de fameuze boekenmarkt in de rai, waar W.F. Hermans liet rondbazuinen dat hij zijn boeken wel bij de Bezige Bij en per se niet bij Van Oorschot signeerde.)

verschijning van Mijn tante Coleta sprak hij, in het openbaar en tegen vrienden, over zijn liefde voor ‘mijn tante’. Maar Van Oorschot vertelde ook in het dagelijks leven graag verhalen over zijn jeugd (en over andere onderwerpen) die door de intelligentere toehoorders met een korrel zout werden genomen. ‘Ik heb hem nu eindelijk zo ver dat hij toegeeft dat zijn moeder de huisbaas niet heeft vermoord’, schreef Gerard Reve begin jaren vijftig aan W.F. Hermans over een door Van Oorschot opgediste anekdote, die twintig jaar later zou opduiken in Peskens' Twee vorstinnen en een vorst (1975).

Tante Coleta heeft echt bestaan. Ze heette Coleta Rouw en ze was inderdaad getrouwd met Geerts oom Piet. Dat deel is eenvoudig. Uit de brieven van Van Oorschot blijkt verder dat hij twijfelde hoe ver de scène in de duinpan moest gaan. Was het niet laf of onmannelijk als hij ‘het’ niet liet gebeuren? Aan de andere kant vond hij: ‘Schrijven over sexualiteit, zonder vulgair te worden, of in de mode te geraken, dwz kuis te blijven is erg moeilijk.’ Uiteindelijk hield hij zich in.

[p. 78]

Geert van Oorschot met actrice Linda van Dyck, 1981. Foto Wim Riemens.

Met die literaire overwegingen was het pleit over de werkelijkheid natuurlijk niet beslecht. Maar in 2011 maakte ik een klein boekje: Krullebol-Steilhaar. Het Vlissingen van Geert van Oorschot (2011). Op de presentatie, in Vlissingen uiteraard, dook een oudere dame op die mij werd voorgesteld als ‘de dochter van Coleta’. En zij was zeer beslist: het verhaal, de hele verhouding, was ontsproten aan de fantasie van Geert. Hij had het misschien wel gewild, ervan gedroomd, maar er was niets gebeurd. Coleta was dan ook razend geworden toen het boek verscheen, vertelde haar dochter.

Ik was tevreden met die verklaring. Deze lag in lijn met de reputatie van Geert van Oorschot als sterkeverhalenverteller, sloot aan bij zijn literaire twijfel over de scène in de duinpan - hij had immers geen waarheid tot zijn beschikking om het pleit te beslechten. En de dochter van Coleta was zeer duidelijk geweest.

Totdat een vriend mij een paar dagen later vroeg: ‘Als jij je kleine neefje had verleid en dat neefje zou dat vijftig jaar na dato aan de grote klok hangen, zou jij alles dan toegeven aan je dochter?’ Tja. Mensen liegen over seks, zeker over buitenechtelijke seks en vaak tegen de kinderen die ze hebben met de bedrogene.

Waarmee we terug zijn bij Elisabeth Eybers. Ik vroeg Jeanne Wessels, de dochter van Eybers uit haar Zuid-Afrikaanse huwelijk, wat zij wist over haar moeder en Geert van Oorschot. Veel had haar moeder er niet over losgelaten, zei ze. Maar over één ding was Eybers stellig geweest: ze was niet met hem naar bed geweest.

arjen fortuin (1971) werkt aan een biografie van uitgever Geert van Oorschot, die hij eind 2015 hoopt te publiceren. Hij is criticus, columnist en redacteur van NRC Handelsblad.