Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 32

[p. 79]

Stokken, latten, linialen, karwatsen en zwepen
Seks in de biografie van Kees Lekkerkerker (1910-2006)
Menno Voskuil

Kees Lekkerkerker¹ bewaarde veel van wat hij las en schreef, zo niet alles. Zijn etage aan de Amsterdamse Spinozastraat leek dan ook meer op een pakhuis dan op een woning. De kasten puilden niet alleen uit van de boeken en tijdschriften, maar vooral van de vele in krantenpapier verpakte pakketten knipsels, drukproeven, typoscripten, brieven, persoonlijke notities en dagboekaantekeningen. Voor mijn biografische schets Lagere aap heb ik hier rijkelijk uit kunnen putten. Ook over Lekkerkerkers liefdesleven trof ik behoorlijk wat (expliciet) materiaal aan. Wat dit laat zien, en waarom ik hiervan in mijn schets toch maar mondjesmaat gebruik heb gemaakt, wil ik in dit artikel duidelijk maken.

Kees Lekkerkerker, november 1971.
Archief Kees Lekkerkerker.

Het leven van Kees Lekkerkerker laat zich in één woord omschrijven: strijd. Hij zag zichzelf als een lagere aap, een buitenstaander, omringd door hogere apen die niets van hem wilden aannemen en hem steeds weer tegenwerkten. Met hen ging Lekkerkerker keer op keer de confrontatie aan, overtuigd van zijn eigen gelijk. Soms met succes, maar vaker nog moest hij het onderspit delven, waardoor hij alleen maar in zijn idee gesterkt werd een lagere aap te zijn.

Ook zijn privéleven liep niet altijd op rolletjes. Toen hij begin jaren veertig vanuit Brussel naar Amsterdam verhuisde, dook hij in het ondergrondse hoofdstedelijke homoleven - zijn seksuele voorkeur zal zeker hebben bijgedragen aan zijn gevoel een buitenstaander te zijn - en had hij enkele kortstondige verhoudingen. In zijn oorlogsdagboek duiken regelmatig jonge mannen op die ‘om van te watertanden’ waren of eruit zagen ‘als een balletdanser, of een Grieksche god.’² Overigens zou Lekkerkerker zich in 1945 wel verloven met een alleenstaande moeder van vier kinderen. Op zaterdagavond 3 november van dat jaar vond er een verlovingsfeest plaats, maar tot een trouwpartij is het niet gekomen. Of het hier nu een schijnverloving betrof of dat de oorzaak van dit uitblijvende huwelijk moet worden gezocht in Lekkerkerkers verder ontluikende homoseksualiteit, blijft de vraag.

Ook raakte Lekkerkerker in deze periode bevriend met voormalig verzetsstrijder Jaap van Leeuwen, een van de oprichters van het C.O.C., de belangenvereniging voor homoseksuelen. Van Leeuwen was tevens lid van de redactie van het C.O.C.-maandblad Vriendschap (aanvankelijk Levensrecht) en Lekkerkerker voorzag hem diverse malen van letterkundig advies, onder meer over het opnemen van gedichten met een homoseksuele connotatie. Ook hier schuwde Lekkerkerker de confrontatie niet, zo blijkt uit een brief van Van Leeuwen aan hem, gedateerd 22 december 1949:

1 Kees Lekkerkerker (1910-2006) was tekstbezorger, redacteur, corrector en bibliograaf. Hij is vooral bekend als de bezorger van de Verzamelde Werken van J. Slauerhoff, verschenen tussen 1941 en 1958 en tot op de dag van vandaag herdrukt. Op 8 december 1961 ontving hij hiervoor de Bijzondere prijs van de Jan Campert-stichting. Daarnaast bezorgde hij het verzameld werk van Jacob Israël de Haan en Ed. Hoornik, en was hij redactiesecretaris van zowel Proloog als De Gids. Voor het letterkundig Museum stelde hij jarenlang bibliografieën samen.

2 Ongedateerde dagboekaantekening uit het persoonlijk archief van Kees Lekkerkerker (akl), dat nu in bezit is van Fokas Holthuis en Paul Snijders.

[p. 80]

Kees Lekkerkerker aan boord van de Bloemfontein op weg naar Zuid-Afrika, juli 1952. Archief Kees Lekkerkerker.

Na alle warm-makende loftuitingen, zoowel mondeling als schriftelijk, dan nu eindelijk eens een koude verfrissende douche in de vorm van je schrijven vol critiek dat Bob [Angelo, pseudoniem van Nico Engelschman, medeoprichter van Levensrecht, mv] mij ter beantwoording overhandigde.³

Eind jaren veertig leerde Lekkerkerker de vijf jaar jongere vertaler Peter Hondius van Herwerden kennen, met wie hij jarenlang een relatie zou hebben. Het was voor Lekkerkerker financieel gezien een erg moeilijke tijd, en dat noopte hem om halverwege 1952 zijn geluk te beproeven in Zuid-Afrika. Hondius van Herwerden bleef achter in Amsterdam en ondervond op zijn beurt grote moeilijkheden om werk als vertaler te vinden. Toen hij Lekkerkerker van zijn aanhoudende financiële problemen op de hoogte stelde, ontving hij al snel een antwoord vanuit Kaapstad:

[...] heb ik besloten in verband met jouw moeilijkheden en omdat mijn kans om te immigreren gering is, terug te komen, zo gauw mogelijk. Desnoods zou ikzelf wel kunnen immigreren, als ik alles op alles zet, maar dan blijf jij toch alleen, want zonder vergunning kun je hier niet werken. Nu had ik gedacht aan Australië, of Nieuw Zeeland. Ook daar wordt het moeilijk, maar het is te proberen. We moeten dan beiden wel een vak kennen. Wat denk je er van? [...] Ik kan je géén geld sturen. Ik kom zelf tekort, ga nooit uit etc.⁴

Het plan samen te emigreren naar Australië nam in de verdere, uitgebreide correspondentie steeds concretere vormen aan. Lekkerkerker opperde het idee er een cafetaria te beginnen aan een drukke weg, beschreef gedetailleerd de inrichting en becijferde tevens al de mogelijke omzet in het eerste jaar. Uiteindelijk bleek het idee onhaalbaar en hij keerde weer terug naar Amsterdam. Na verloop van tijd strandde de relatie, maar de twee mannen bleven tot aan het overlijden van Hondius van Herwerden in 2000 bevriend.

In de jaren zestig en zeventig werd het homoleven in Nederland steeds vrijer en zichtbaarder. Vooral in Amsterdam groeide het aantal uitgaansgelegenheden speciaal gericht op homoseksuelen, en homoseksualiteit werd in de media meer openlijk besproken. Er stonden ook tal van prominente homo's op, die hun seksuele voorkeur niet onder stoelen of banken staken. Het was in deze periode dat Lekkerkerker een aspect van zijn eigen homoseksualiteit ontdekte en in de praktijk bracht: het sadomasochisme.

3 Jaap van Leeuwen aan Kees Lekkerkerker, brief gedateerd 22 december 1949. akl.

4 Kees Lekkerkerker aan Peter Hondius van Herwerden, brief gedateerd Kaapstad 24 februari 1953. akl.

Sadomasochisme

In het televisieprogramma De wereld draait door werd eerder dit jaar aandacht besteed aan de verwerving van Lekkerkerkers Slauerhoff-archief door het Letterkundig Museum. Toen Lekkerkerker zelf ter sprake werd gebracht, vertelde Adriaan van Dis hoe vroeger verhalen rondgingen over Lekkerkerker die ‘in een leren pak feestjes gaf en dan vergiftigde petitfours uitdeelde zodat de mensen onwel werden.’⁵ Natuurlijk is dit een broodjeaapverhaal, maar Van Dis (‘het was een beetje een sadistische man’) zinspeelde wel op de sadomasochistische kant van Lekkerkerkers karakter.

Met een aantal jonge mannen onderhield Lekkerkerker een sadomasochistische relatie, waarbij hijzelf altijd de rol van dominante meester op zich nam. In Lekkerkerkers papieren nalatenschap bevinden zich tal van brieven van en gericht aan zijn sekspartners. Omdat zij elkaar veelal leerden kennen via contactadvertenties, verliep de eerste kennismaking per post. In een eerste brief aan een potentiële partner gaf Lekkerkerker precies aan wat voor seksuele relatie hij voor ogen had:

5 De wereld draait door, uitzending van 2 april 2014.

[p. 81]

In mijn seksbeleven moet ik altijd de dominerende rol spelen. Mijn partner moet doen wat ik zeg, doet hij dat niet, dan krijgt hij straf. Dat straffen, op welke wijze ook, kan mij ontzettend opwinden. Natuurlijk houd ik rekening met mijn partners wensen, ik kan van niemand verlangen dat hij zo alzijdige fantasiebelevingen heeft als ik.⁶

Aan een ander vriendje, dat hij al diverse malen thuis had ontvangen, schreef Lekkerkerker in een haast Reviaanse stijl hoe het volgende bezoek zou verlopen:

Ondeugd!
Omdat je tegen je belofte in niet meer bij me bent geweest, ook niets meer van je hebt laten horen ( ), zul je je op zaterdagmiddag 21 augustus te mijnent vervoegen. Je belt mij vanuit Amsterdam tijdig op om het uur te bepalen en zorgt dat je één of meer geile, liefst enigszins versleten en bij voorkeur korte broekjes bij je hebt. Zodra je mijn kamer betreedt, ontdoe je je zonder een woord te spreken van je schoenen of laarzen, trekt je broek uit en doet het broekje aan van mijn keuze. Daarna kies je uit de stokken, latten, linialen, karwatsen en zwepen één uit, waarmee je het liefst wilt worden getuchtigd en reikt mij die aan.⁷

De expliciete inhoud van deze brieven en de stapels aantekeningen over sadomasochistische praktijken geven een heldere inkijk in het seksuele leven en de seksuele verlangens van Lekkerkerker. Met enige psychologie van de koude grond zou men zelfs kunnen stellen dat het verlangen te domineren voortkomt uit de ondergeschikte rol die Lekkerkerker steeds gedwongen moest aannemen in zijn werk. Oftewel: een lagere aap in de werkkamer, een hogere aap in de slaapkamer.

6 Kees Lekkerkerker aan ‘Wim’, ongedateerde conceptbrief. akl.

7 Kees Lekkerkerker aan ‘ondeugd!’, brief gedateerd 6 augustus 1971. akl.

Keuze biograaf

Toch maak ik van al deze seksuele ontboezemingen in mijn biografische schets Lagere aap slechts beperkt gebruik. Ik richt me hierin vooral op het werkzame leven van Kees Lekkerkerker. Als tekstbezorger heeft hij in zijn eentje, vaak tegen de stroom in, immense klussen geklaard, en als redacteur en redactiesecretaris had hij te maken met talloze uitgevers, letterkundigen en schrijvers. Bijna de hele Nederlandse literatuur van de twintigste eeuw komt in zijn persoon samen, en juist hierdoor wordt zijn levensverhaal voor een groter publiek interessant.

Natuurlijk worden in Lagere aap Lekkerkerkers persoonlijkheid en privéleven uitvoerig belicht, maar toch vooral in relatie tot zijn literaire werkzaamheden. Zo komt zijn verhouding met Peter Hondius van Herwerden wel aan bod, maar Lekkerkerkers sadomasochistische seksleven laat ik grotendeels buiten beschouwing. Het heeft gewoonweg geen functie: Lekkerkerker was geen publieke figuur en seks speelde geen rol in zijn letterkundige werk, zoals dit bijvoorbeeld wel het geval is bij schrijvers als Gerard Reve of Jan Wolkers. Het is daarom niet uit piëteit of preutsheid dat spannende seks geen thema vormt in Lagere aap, maar omdat beschrijving daarvan eenvoudigweg niet zou bijdragen aan het verhaal dat ik wil vertellen. Een voorbeeld van de keuzes die een biograaf moet maken.

menno voskuil studeerde kunstwetenschappen. Hij is redacteur van het Nieuw Letterkundig Magazijn. Zijn biografische schets Lagere aap. Het leven van Kees Lekkerkerker zal naar verwachting eind dit jaar verschijnen bij Antiquariaat Fokas Holthuis.