Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 32

[p. 54]

In het oog gehouden
Het geheimzinnige seksleven van P.C. Boutens (1870-1943)
Marco Goud

Toen een bewonderaar hem eens vroeg: ‘Bent u homoseksueel?’, zou de dichter P.C. Boutens geantwoord hebben: ‘Welnee, ik schrijf wel eens voor die mensen.’ Boutens kon destijds niet zo expliciet zijn over zijn geaardheid als Gerard Reve of Hans Warren. Wat daarover bekend is, bestaat grotendeels uit anekdotes en geruchten uit de zoveelste hand. Omdat Boutens geen dagboeken bijhield en brieven met persoonlijke ontboezemingen veelal ontbreken, is over zijn intieme persoonlijke leven maar weinig concreets bekend. Het complexe netwerk van vrienden, vriendinnen, mecenassen en bewonderaars dat ik voor de biografie in kaart breng, kan helpen een tipje van de sluier op te lichten.

Boutens werd omringd door een kring van bewonderende, vaak zeer vermogende, vriendinnen en werd gekscherend wel een ‘lady-killer’ genoemd.¹ Dit lijkt in tegenspraak met wat bijvoorbeeld Theun de Vries schreef naar aanleiding van een bezoek in 1930: ‘Boutens woonde aan de Laan Copes van Cattenburgh (die tegenwoordig herdoopt is), in een groot, statig huis tegenover de cavaleriekazerne, een strategisch punt waarvan de keuze, naar het algemeen gerucht mij dat duidelijk gemaakt had, niet los kon worden gedacht van 's meesters liefde voor de aanblik en nabijheid van een welbereden jongelingschap.’² Dat Haagse huis was voor Boutens gekocht door zijn vermogende oud-leerling, jonkheer Anton van Herzeele, met wie hij zeer bevriend was. Er bestaan verder nogal wat geruchten over Boutens' relatie met zijn ‘huisknecht’ Cornelis van Duyvenbode (een getrouwde man met een groot gezin), die hij in 1908 als negentienjarige grenadier op het strand van Scheveningen had leren kennen. Van Duyvenbode verspreidde deze verhalen grotendeels zelf.³ Zo vertelde hij in 1960 aan de journalist Michel van der Plas, die dit weer doorbriefde aan Harry G.M. Prick: ‘P.C.B. kon het wel zeven keer per dag, meneer’.⁴ Hij vertelde erbij dat Boutens zich daarbij niet beperkte tot mannen. Een intrigerende mededeling, maar hoe betrouwbaar zijn dergelijke gegevens?

Als biograaf kun je niet louter afgaan op anekdotes en geruchten. Ik wil me uiteraard zoveel mogelijk baseren op concreet documentair materiaal en een zo feitelijk mogelijk verantwoorde biografie van Boutens schrijven. Maar juist over dit onderwerp is nauwelijks iets door Boutens zelf in egodocumenten vastgelegd. Wat is er wel te achterhalen? Welke aanwijzingen zijn er te vinden in het werk? En wat levert archiefonderzoek op?

1 Zie Marco Goud, ‘Op weg per auto van Florence naar Siena. P.C. Boutens in Italië’. In: Jacqueline Bel e.a. (red.), Land van lust en weelde. Italië, Nederland en de literatuur. Voor Ton Anbeek ter gelegenheid van zijn afscheid als Leids hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde. Leiden, 2005, p. 61-66.

2 Theun de Vries, Meesters en vrienden. Literaire leerjaren. Amsterdam, 1962, p. 85.

3 Zie onder meer Karel de Clerck, Uit het leven van P.C. Boutens. Amsterdam, 1969, p. 72-73.

4 Brief van Michel van der Plas aan Harry G.M. Prick, 12 november 1960, gepubliceerd door Nop Maas in De parelduiker 12 (2007), nr. 2, p. 32.

Homo-erotiek

In Boutens' literaire werk (en in zijn voormalige boekenbezit) zijn signalen te vinden van aansluiting bij de homo-erotische canon van zijn tijd. Zo vertaalde hij Oscar Wilde en gaf hij gedichten uit van diens boezemvriend Alfred Douglas.⁵ Boutens was een bewonderaar van Thomas Manns Der Tod in

5 Zie Marco Goud, ‘"Zoo vindt elk zijn gading". P.C. Boutens, Robert Ross en Oscar Wilde’. In: De parelduiker 3 (1998), nr. 1, p. 61-70.

[p. 55]

P.C. Boutens, portrettekening door Jan Toorop, 1908.

Venedig (1912), waarvan hij een opdrachtexemplaar bezat.⁶ Maar bovenal publiceerde Boutens in 1919 onder pseudoniem de bundel Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe, waarin de thematiek van het homo-erotisch verlangen impliciet aan de orde komt (vaak komen woorden voor als ‘geheim’, ‘zwijgen’, ‘fluisteren’). Boutens deed het voorkomen alsof hij de gedichten uitgaf van een jonggestorven dichter Andries de Hoghe, maar hij was zélf de

P.C. Boutens (links) met zijn huisknecht en vriend Cornelis van Duyvenbode op de P.C. Boutenskade te Heemstede, jaren dertig. Particuliere collectie.

auteur van deze gedichten.⁷ Hij heeft dit zijn leven lang ontkend en heeft zelfs verhinderd dat de bundel werd opgenomen in zijn postuum verschenen Verzamelde werken (1943-1954). In besprekingen van deze bundel werd voorzichtig geschreven over de homoseksuele teneur van de gedichten, maar wel in zeer bedekte termen. Zo schreef Henri Borel in Het Vaderland van 12 oktober 1919 over ‘de ongelukkige abnormalen’ waartoe Oscar Wilde, Andries de Hoghe - en dus ook Boutens - behoorden.

Ik zal Boutens' leven uiteraard niet gaan verklaren uit zijn literaire werk. Wel zal ik in de biografie ingaan op de raakvlakken tussen leven en werk. Wegens het ontbreken van persoonlijke ontboezemingen zal ik vooral gebruik moeten maken van externe bronnen. Zo stuitte ik (dankzij een tip van antiquaar Paul Snijders) op materiaal over Boutens in de geheime archieven van het Ministerie van Justitie. Boutens werd namelijk, evenals duizenden andere homoseksuelen, in de gaten gehouden door de zedenpolitie in verband met het in 1911 ingevoerde artikel 248-bis van het wetboek van strafrecht.⁸

6 Zie Marco Goud, ‘In memory of a happy afternoon. Opdrachten in boeken uit de bibliotheek van P.C. Boutens’. In: R.M. Rijkse (red.), De P.C. Boutens-collectie van de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg. Amsterdam, 1997, p. 15-26.

7 Zie W. Blok, P.C. Boutens en de nalatenschap van Andries de Hoghe. Amsterdam, 1983.

8 Zie hierover uitgebreider: Marco Goud, ‘P.C. Boutens en artikel 248bis’. In: Gert Hekma en Theo van der Meer (red.), ‘Bewaar me voor de waanzin van het recht’. Homoseksualiteit en strafrecht in Nederland. Diemen, 2011, p. 71-84.

Zedenschandaal

In 1920 vond het beruchte Haagse zedenschandaal plaats.⁹ Een aantal mannen uit hoge kringen werd ervan verdacht ontucht te hebben gepleegd met

9 Zie Theo van der Meer en Paul Snijders, ‘“Ernstige moraliteits-toestanden in de residentie”. Een “whodunnit” over het Haagse zedenschandaal van 1920’. In: Pro memorie 4 (2002), nr. 2, 373-407.

[p. 56]

jongens. Onder meer Louis Couperus en Prins Hendrik werden genoemd, maar ze bleken er niets mee te maken te hebben. Ook Boutens werd ermee in verband gebracht. Zo schreef Martinus Nijhoff aan zijn vrouw op 12 juni 1920: ‘John [van Woerden] vertelde me, dat er al gevonnisd is in het Haagsche zedenschandaal. De kranten vermeldden alleen de voorletters, maar de Telegraaf noemde de namen voluit: o.a. v/d Bijllaert heeft 6 maanden gevangenis! Boutens schijnt er toch niets mee te maken te hebben.’¹⁰

Maar het gerucht bleek hardnekkig. Tien jaar later dook het weer op. Op 20 februari 1930 werd Boutens zestig jaar. Dat werd groots gevierd en er verschenen uitvoerige verslagen in de kranten. Hij was een van de belangrijkste Nederlandse dichters en speelde een gezaghebbende rol in de literaire wereld, onder meer als voorzitter van de Vereeniging van Letterkundigen. Bij het feest waren veel aanwezigen, onder wie de Haagse burgemeester Patijn en diens echtgenote (een van Boutens' tafeldames). Veel vrienden en literatoren spraken Boutens toe. Een felicitatietelegram van de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen werd met ‘hoongelach’ ontvangen. Diezelfde minister had namelijk kort daarvoor een verzoek van een comité van vrienden om Boutens een koninklijke onderscheiding te verlenen afgewezen.¹¹ Boutens vertelde zelf dat hij een onderscheiding had geweigerd omdat de rang te laag was. Hij moet volgens Theun de Vries hebben gezegd: ‘Een commandeur op z'n minst, mijne heren van het ministerie [...]. Wie denkt u eigenlijk, dat u voorhebt?’¹²

Maar waarschijnlijker is dat het verzoek door de regering werd afgewezen in verband met Boutens' geaardheid. Begin februari had namelijk een onderzoek plaatsgevonden naar aanleiding van het verzoek. De chef van de afdeling Kunsten & Wetenschappen schreef aan de minister: ‘Burgemeester Patijn deelde mij mede, dat Boutens inderdaad als homosexueel bekend staat. Hij zou nog bij de hoofdcommissaris informeeren, of dit enkel sterke verdenking is dan wel of hij bepaaldelijk met de justitie in aanraking geweest is.’ Nog dezelfde dag volgde een positief advies van burgemeester Patijn aan de minister: er waren geen bezwaren. Maar Boutens kreeg dus geen onderscheiding.

Foto van P.C. Boutens, gemaakt door H. Berssenbrugge, 1923.

In de archieven trof ik een geheime brief aan van de procureur-generaal aan de minister van Justitie van 11 februari 1930, waaruit blijkt dat Boutens al jaren door de zedenpolitie in de gaten werd gehouden. Het is zeer aannemelijk dat deze brief bij de uiteindelijke afwijzing een cruciale rol heeft gespeeld:

In antwoord op Hare missive van 6 Februari l.l. Afd. A.S. No. 418 Geheim, heb ik de eer Uwer Excellentie mede te deelen, dat, voor zoover bekend, dr. P.C. BOUTENS niet betrokken is geweest bij de zedenmisdrijven, bedoeld bij mijn schrijven van 13 Augustus 1920, No. 5468.-
Deze persoon staat bij de politie echter als homosexueel bekend, en wordt te dier zake door haar in het oog gehouden. Des avonds is hij wel op de beruchte wandeling langs den ouden Scheveningschenweg gezien. Zijn portret komt voor in het ten bureele van de Haagsche politie bijgehouden signalementenregister, betreffende zedenmisdrijven.-
In den nacht van 16 op 17 September 1917 werd waargenomen, dat een man zijne woning verliet. Door de politie ondervraagd, die meende met een dief te doen te hebben, verklaarde de aangehoudene dat dr. Boutens

10 M. Nijhoff, Brieven aan mijn vrouw. Ed. Andreas Oosthoek. Amsterdam, 1996, p. 16.

11 Zie Evert Paul Veltkamp, ‘Een decoratie voor Boutens’. In: Optima 4 (1986), nr. 4 (winter 1986), p. 457-465.

12 Karel de Clerck, Uit het leven van P.C. Boutens. Amsterdam, 1969, p. 126-127.

[p. 57]

hem bij zich had binnen gelaten, waarna zij samen hadden thé gedronken en over homo-sexueele neigingen hadden gesproken. Meer zou, naar zijn zeggen, niet zijn voorgevallen.-
Einde 1927 en begin 1928 heeft dr. Boutens meerdere malen een hem overigens vreemden minderjarigen korporaal der huzaren bij zich ontvangen, heeft ontucht met hem bedreven en heeft hem meer dan eens geld gegeven. Deze feiten worden ten deele door dr. Boutens erkend, niet echter zoodanig dat het voorgevallene grond voor eene strafvervolging kon opleveren.- De desbetreffende processen-verbaal moge ik Uwer Excellentie hierbij ter kennisneming doen toekomen.¹³

13 Nationaal Archief Den Haag, archief Ministerie van Justitie. Zie ook Van der Meer en Snijders, ‘“Ernstige moraliteits-toestanden in de residentie”’, p. 398.

Raadselen

Dit is een van de schaarse concrete documenten in verband met Boutens' homoseksualiteit, en dus relevant voor zijn biografie. Maar het zegt meer over de omgang van de toenmalige maatschappij met homoseksuelen dan over Boutens. Helaas is het signalementenregister niet bewaard gebleven en bevinden de genoemde processen-verbaal zich niet in het archief. Als biograaf ben ik natuurlijk erg benieuwd naar wat Boutens hier zélf over heeft gezegd. De bovengeciteerde brief roept bovendien allerlei vragen op. Uit een door Boutens verstuurde prentbriefkaart aan jhr. Van Herzeele met een poststempel van 16 september 1917 blijkt namelijk dat hij toen op Walcheren in Zeeland verbleef: ‘Heden maakte ik bij uitnemend weer een fietstocht over Domburg, West-Kappel, Zoutelande enz.’ Hij kan de ‘aangehoudene’ dus moeilijk hebben binnengelaten in zijn Haagse huis. Wie dan wel? Van Duyvenbode? Van Herzeele? Bij gebrek aan nadere bronnen zal ook dit een raadsel blijven.

In mijn Boutens-biografie zal ik lang niet alles kunnen ontraadselen. Ik zie het vooral als mijn taak als biograaf om zo verantwoord mogelijk de verschillende verhalen naast elkaar te presenteren. In het geval van Boutens, met al zijn geheimzinnige verhullingen, is dat een complexe en tijdrovende taak.

marco goud is neerlandicus en werkt aan de biografie van P.C. Boutens, met subsidie van het Nederlands Letterenfonds. Hij promoveerde op het proefschrift Ziende verbeelding. Over zien en (on)zichtbaarheid in poëzie en poëtica van P.C. Boutens (Universiteit Maastricht, 2003) en was verbonden als docent moderne letterkunde aan de Universiteit Leiden en de Vrije Universiteit te Amsterdam.