Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 32

[p. 43]

Tweehonderdste geboortejaar Nicolaas Beets (1814-1903)
Krijgt Hildebrand nog zijn film?
George Slieker

Elizabeth Bennet die door het prachtige landschap van Longbourn huppelt; Mr. Darcy die in de vijver duikt en met zijn forse tors onder het natte gewaad miljoenen vrouwen weet te bekoren; de eenentwintigste-eeuwse Amanda, ‘Lost in Austen’, die met Elizabeth Bennet ruilt en haar eigen lotgevallen met Mr. Darcy mag beleven; het al jaren getrouwde echtpaar Darcy dat met een moord wordt geconfronteerd in Death comes to Pemberley: De Britten weten wel hoe ze het werk van hun auteurs uit vroeger tijden aantrekkelijk kunnen maken voor de hedendaagse kijker. Hoe doet Nederland dat? Dit jaar is het tweehonderd jaar geleden dat Nicolaas Beets (1814-1903), schrijver van de Camera Obscura (1839), werd geboren. Zien we straks een Pieter Stastok die in de sloot valt en door Koosje van Naslaan wordt uitgelachen? Krijgt Hildebrand nog filmische aandacht in dit jubileumjaar?

Nicolaas Beets is vooral bekend door zijn Camera Obscura, een verzameling verhalen en beschouwingen die hij schreef onder het pseudoniem Hildebrand. Hierin geeft hij met milde spot een beschrijving van het Nederlandse Biedermeierleven, van het Nederland van de trekschuit en de postkoets. Het boek heeft zeer veel herdrukken gekend. Nog in 1998 kwam een geannoteerde wetenschappelijke editie uit, die eigenlijk voor het honderdvijftigste jubileumjaar 1989 was gepland. In 2008 verscheen zelfs een eigentijdse hertaling van de hand van Ivo de Wijs, met gemoderniseerde spelling, inkorting van ‘langdradige’ passages en andere, soms forse, ingrepen. Een Camera in een modern papieren jasje dus. Ook waren er in de loop der jaren verschillende bewerkingen voor hoorspel en toneel. Maar hoe zit het met bewerkingen op film?

Een celluloidloze film

In 1939, het jaar dat de Camera honderd jaar bestond, verscheen er een heel bijzondere bewerking van Beets' werk: een boekje van de hand van E. Werkman en M. Sybr. Koops, getiteld De familie Stastok geprolongeerd. Hoe de camera de ‘Camera’ ziet. De ondertitel van het boekje luidde Een celluloidloze film. Hierin wordt een poging gedaan het verhaal De familie Stastok naar de toenmalige moderne tijd te vertalen, maar - zoals de schrijvers in hun voorwoord zeggen: ‘Hoe zou het echter mogelijk geweest zijn, een Camerafiguur in 1939 te plaatsen?’

In hun inleiding stellen de auteurs dat Hildebrand er recht op heeft dat zijn werk verfilmd wordt, ‘nadat de meesterwerken der Franse, Engelse en andere literaturen reeds lang tevoren op het witte doek zijn verschenen’. Om het idee van een film weer te geven voor de lezers zijn de dialogen als een scenario uitgeschreven.

Het boek begint in 1839 in het huis van oom Stastok; tijdens het ‘avondje’ droomt Hildebrand weg en komt in het huis van de familie Stastok in het jaar 1939 terecht. Na een introductie door oom en tante Stastok en neef Pieter, moet Hildebrand zich enkele dagen inwerken in de gewoontes en

[p. 44]

Portret van de jonge Beets. Gravure door J.P. Lange naar W. Grebner.

gebruiken van de moderne tijd. Na enkele dagen gaan beide neven op stap. Allerlei eigentijdse zaken als auto's, maar ook kleding en het nieuwe stadsbeeld met trams en bioscopen trekken aan hun oog voorbij. Pieter (nu Piet geheten) is nog altijd wat onhandig met dames, pedant en liefhebber van de eigentijdse jazz. Hij probeert zichzelf een zekere status te geven door zijn taalgebruik te doorspekken met Engelse uitdrukkingen. De neven bezoeken de stad en gaan 's avonds uit met enkele dames. Op een van de volgende dagen maken de neven met enkele dames een roeitochtje, dat net als in het oorspronkelijke verhaal voor Piet(er) onfortuinlijk afloopt.

De schrijvers verzuimen niet de dreiging van de toenmalige tijd - het is 1939! - in hun verhaal te verwerken: wanneer Hildebrand 's avonds alleen uitgaat, komt hij in het (Haarlemse) Concertgebouw terecht. In plaats van een concert vindt er een politieke bijeenkomst plaats met een fascistische signatuur. Hij verlaat teleurgesteld weer snel het gebouw, maar vindt tot zijn schrik in andere gelegenheden gelijksoortige samenkomsten. De volgende dag ontvangt men visite (het ‘avondje’) en is Piet(er) nog enkele ogenblikken alleen met Coby (‘Koosje’) van Naslaan. Aan het eind van de avond droomt Hildebrand weer weg en keert hij terug naar 1839.

Uiteraard is hier geen sprake van een echte verfilming, maar wel kon het lezerspubliek van dat vooroorlogse jaar zich door deze bijzondere bewerking makkelijker een voorstelling maken van de belevenissen van de twee neven - en er kritiek op het fascisme in lezen.

Buitenlandse en Nederlandse literatuur verfilmd

Zoals gezegd wordt al decennia lang het Britse publiek overspoeld met verfilmingen en televisiebewerkingen van literaire werken uit vroeger eeuwen. Zo zijn er de vele bewerkingen tot bioscoopfilm en televisieserie van de romans van Jane Austen (1775-1817) en Charles Dickens (1812-1870): Pride and Prejudice (1813), Sense and Sensibility (1811), Little Dorit (1855-57), Bleak House (1852-53), om enkele bekende titels te noemen. Over de kwaliteit van die bewerkingen kan men in een enkel geval zijn twijfels hebben, maar over het algemeen hebben de Britse film- en televisiemakers zich zorgvuldig en respectvol van hun taak gekweten. De meeste van deze verhalen spelen zich ruwweg af in of rond het tijd-

Omslag van: E. Werkman en M. Sybr. Koops, De familie Stastok geprolongeerd. Hoe de camera de ‘Camera’ ziet. Een celluloidloze film. 1939.

[p. 45]

perk dat door Beets wordt beschreven. Van de Franse auteurs uit de negentiende eeuw werden van Alexandre Dumas père (1802-1870) met name De Drie Musketiers (1844) en De Graaf van Monte Cristo (1844) een aantal malen verfilmd. Madame Bovary (1856) kent vele bewerkingen. Dankzij de musicalbewerking van Les Misérables (1862) van Victor Hugo is dit verhaal een kaskraker voor het grote publiek geworden. In Duitsland zijn er nog recente bioscoopen televisiebewerkingen uitgekomen van de eindnegentiende-eeuwse roman Effi Briest (1894-95) en van Buddenbrooks (1901). Ook Vlaams België kent verfilmingen van zijn oudere literatuur, zoals van De leeuw van Vlaanderen (1838), van De Vlaschaard (1907) en van Pallieter (1916).

In Nederland kennen we uiteraard ook verfilmingen van de eigen oudere literatuur. Zo is er de bewerking uit 1976 door Fons Rademakers van de Max Havelaar (1860), en die uit 1974 door Jos Stelling van het zestiende-eeuwse mirakelspel Mariken van Nieumeghen. Bekend en veel besproken zijn de verfilmingen van Louis Couperus' werken: bijvoorbeeld de beroemde televisieserie in 1974 van De stille kracht (1900) door Walter van der Kamp; in 1992 de verfilming van Eline Vere (1889) door Matthijs van Heijningen, die in 1982 ook Van de koele meren des doods (1900) verfilmde. Ook van recente(re) Nederlandse literatuur verschijnen geregeld filmedities. Goede filmbewerkingen, ook van minder bekende en nog weinig gelezen boeken, kunnen dus wel degelijk een groot aantal kijkers trekken. Maar Beets' magnum opus, nog steeds gelezen door scholieren wegens de geringe omvang van de verhalen en de geringe moeilijkheidsgraad, had tot nu toe nooit de eer verfilmd te worden.

Filmplannen rond de Camera Obscura

In 2003 was het honderd jaar geleden dat Beets overleed; in dat jaar meldde Matthijs van Heijningen het voornemen een verfilming van de Camera te maken

Van Heijningen had het plan om voor zijn film enkele delen uit de Camera Obscura te gebruiken. Hij richtte zich daarbij op het verhaal De familie Kegge. Dit speelt zich af in het milieu van oud-plantage-houder en nouveau riche Jan Adam Kegge. Van

Aankondiging van hoorspelserie gebaseerd op het verhaal De familie Kegge in de A.V.R.O. Radiobode, 1934. Collectie auteur.

alle Camera-verhalen liet dit stuk zich volgens Van Heijningen het beste voor het eigentijdse publiek bewerken. Met name de aanrandingscène van Suzette Noiret en de dubbele negentiende-eeuwse seksuele moraal moesten de kernpunten van het verhaal vormen. Hoofdrolspeler daarin is de sluwe Van der Hoogen, die zijn aandacht richt op Kegge's dochter Henriëtte en in haar een mogelijke (en kapitaalkrachtige) huwelijkspartner ziet, maar die ook ander vrouwelijk schoon niet schuwt. Hij bewandelt daarbij allerlei slinkse wegen. Juist deze passage werd in de plannen van Van Heijningen tot één van de focuspoints van de film gemaakt met als doel de seksuele moraal van de negentiende eeuw te bekritiseren en de film daarmee voor een hedendaags publiek toegankelijk te maken.

Desgevraagd liet Matthijs van Heijningen onlangs weten dat men een aantal jaren, opeenvolgend en met tussenpozen, serieus bezig is geweest een Camera-verfilming van de grond te krijgen. De financiering bleek het grootste knelpunt: zowel

[p. 46]

Acteur Ko van Dijk sr. (1881-1937) als Jan Adam Kegge in een toneelbewerking door Cor Hermus van De familie Kegge uit 1935, opgevoerd door het gezelschap Nieuw-Schouwtooneel. Collectie auteur.

het Filmfonds als de Nederlandse omroepen zagen hiertoe geen mogelijkheden.

In 2009 lanceerde de Nederlandse Hollywoodscenarist en regisseur Menno Meyjes, die recentelijk Het Diner (2013) van Herman Koch heeft verfilmd, eveneens plannen voor een verfilming van de Camera. De opnames hiervoor hadden in 2010 van start moeten gaan. Over deze filmplannen is verder echter niets bekend. Bij het Nederlands filmfonds is de film niet aangemeld. Menno Meyjes bleek helaas niet bereikbaar voor commentaar.

Tot dusver zijn de aangekondigde plannen voor een Camera-verfilming niet van de grond gekomen. Wat zijn de oorzaken van dit mislukken?

Geen film

De financiering bleek, zoals gezegd, voor Van Heijningen het grootste struikelblok. Mogelijke geldschieters waren van oordeel dat het boek al langere tijd uit de belangstelling van de Nederlandse lezers is verdwenen en dat een verfilming dus nauwelijks publiek zal trekken. De boven genoemde voorbeelden laten echter zien dat de bekendheid van het boek dat aan een film ten grondslag ligt, niet zo belangrijk is: het publiek komt kijken naar een goed gemaakte film met een goed verhaal. En goede pr doet ook wonderen. Hoeveel Nederlanders kenden Kenau Simonsdochter Hasselaer? Echter, met de huidige economische omstandigheden lijkt een verfilming van de Camera vooralsnog weinig kans van slagen te hebben, te meer daar er ook voor een eventuele buitenlandse markt nauwelijks kansen zijn. Een Nederlandstalige film over een zo Nederlands onderwerp zal het publiek buiten ons taalgebied niet of nauwelijks aanspreken.

Van Heijningen zelf gaf nog een ander, meer inhoudelijk argument. Hij vertelde dat hij en zijn team zeer gemotiveerd waren, maar dat het hem niet lukte ‘een mooi historisch drama te maken over Nederland in 1848 als heel Europa in brand staat en in Nederland eigenlijk alles rustig doorkabbelt’. Dat behoeft enige toelichting: in februari van dat jaar was in Parijs een felle opstand uitgebroken. In maart van dat jaar brak in de Habsburgse landen (Oostenrijk-Hongarije) onlust uit waarbij vooral de onafhankelijkheid van Hongarije een rol speelde. In Nederland vond een grondwetsherziening plaats waardoor de koning zijn absolute macht verloor. Terwijl het in Europa nog steeds onrustig was, verscheen in 1851 de derde druk van de Camera. Een verhaal over Stastokken en Buikjes die rustig hun leventjes leiden terwijl de wereld om hen heen in razend tempo verandert, leek Van Heijningen naar eigen zeggen geen goed idee.

De structuur van de Camera Obscura vormt wellicht het grootste struikelblok voor verfilming: er is geen eenheid van handeling; het werk is immers een bundel verhalen en opstellen, die bovendien nauwelijks enige plot hebben. Slechts enkele van de verhalen, zoals De familie Stastok en De familie Kegge, bevatten geschikte elementen voor een verfilming, zoals ook Van Heijningen inzag, maar bijna elke vorm van intrige en actie ontbreekt. Er zijn geen personages die enige ontwikkeling doormaken. De Camera is vooral een ‘tekenend’ boek, waarin humor en milde spot een onderhuidse laag vormen die zich nauwelijks in film laat vertalen. Een verfilming zou dan vooral mooie plaatjes opleveren zonder een verhaal. En dat wil het publiek niet. De auteurs van het boekje uit 1939 zagen ook al dit probleem. In hun voorwoord zeggen zij: ‘Zelfs de populairste en levendigste novelle - “De familie Stastok” - heeft

[p. 47]

weinig handeling en is op zichzelf even weinig geschikt voor verfilming als de overige verhalen.’

Besluit

Helaas, het ziet ernaar uit dat alle plannen voor een verfilming van de Camera Obscura, ook in dit tweehonderdste geboortejaar van zijn auteur Nicolaas Beets, voornemens zullen blijven.

Er gloort nog een miniem sprankje hoop: In november 2013 heeft de Tweede Kamer besloten om de Nederlandse filmindustrie te steunen met een bijdrage van twintig miljoen euro. Hiermee hoopt men de Nederlandse film voor investeerders weer aantrekkelijk te maken.

Wie weet komt het door deze maatregel ooit toch nog tot een verfilming van de Camera Obscura...

Met dank aan Matthijs van Heijningen/Sigma Pictures en het Nederlands Filmfonds.

Aankondiging d.d. 30 oktober 1939 van hoorspel Een oude kennis. Hoe warm het was.... en hoe ver, uit te zenden door de A.V.R.O. De bewerker is Ir. J.P. Valkema Blouw. De illustratie is van J.F. Doeve. Collectie auteur.

Bron

E. Werkman en M. Sybr. Koops, De familie Stastok geprolongeerd. Hoe de camera de ‘Camera’ ziet. Een celluloidloze film. Amsterdam, z.j. (1939).