Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 31

[p. 35]

‘Die winter wat sal duur...’
Het weerwoord van Elisabeth Eybers
Ena Jansen

Elisabeth Eybers (1915-2007), de dichteres uit Zuid-Afrika die de helft van haar leven in Nederland woonde, was lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde vanaf 1946-1947 tot 1964. Toen zegde ze haar lidmaatschap op. Dit was drie jaar na haar komst naar Nederland. Elisabeth Eybers wilde graag een buitenstaander blijven; daaruit putte ze haar inspiratie. Een lidmaatschap van een ‘club’ was met dat verlangen in strijd. Maar al was ze geen lid meer, de Maatschappij heeft vooral via de Commissie voor Zuid-Afrika altijd intensief contact met haar gehouden. In 2012 nog heeft de Commissie een symposium georganiseerd naar aanleiding van het openbaar worden van haar gedigitaliseerde bibliotheek. Kortom: Elisabeth Eybers verdient een plaats in deze galerij van bijzondere ‘dames’-leden.

Als ze nog had geleefd, dan zou Elisabeth Eybers zich dit jaar zeker uitgedaagd hebben gevoeld door de extreem lange Nederlandse winter. Ongetwijfeld zou ze zich hebben gewaagd aan een weerwoord, zowel letterlijk als figuurlijk wel te verstaan, zoals zij twintig jaar geleden deed in ‘Meteorologie’ (Nuweling, 1994):

'n Smerige wind en woedende wind
het ruim tien dae terug die stryd aangebind
teen 'n ploeterende mensekind
kwalik in staat om 'n weerwoord te vind
wat nou slegs vir die goeie orde noteer
dat sy reken dis meer as genoeg vir een keer.

Heel vaak ‘noteerde’ Elisabeth Eybers het weer. Als jonge vrouw al, bijvoorbeeld in ‘Herfs’ (Die stil avontuur, 1939).

Meteen na haar debuut in 1936 in Zuid-Afrika was Elisabeth Eybers, de eerste vrouw van wie een gedichtenbundel in het Afrikaans werd gepubliceerd, een gevierd dichter. Twintig jaar later raakte de Amsterdamse uitgever G.A. van Oorschot geboeid door haar werk en in 1957 gaf hij de bundel Versamelde gedigte uit. Na haar echtscheiding in 1961 verliet ze haar geboorteland en verhuisde ze op zesenveertigjarige leeftijd naar Nederland. Ze had toen zeven dichtbundels op haar naam staan en had reeds alle belangrijke Zuid-Afrikaanse prijzen ontvangen. In de jaren kort nadat zij in Amsterdam was gearriveerd, beleefde Nederland een aantal zeer strenge winters. Haar vroegste Amsterdamse gedichten zoals ‘November’ en ‘Vriesweer’ (Balans, 1962), en ‘Desember’ (Onderdak, 1968) getuigen ervan. Zesenveertig jaar lang heeft zij in Amsterdam gewoond, waar ze veertien bundels heeft gepubliceerd. In 1991 kreeg ze de P.C. Hooftprijs voor poëzie. Voordat zij op 1 december 2007 overleed, had zij tal van gedichten over het weer geschreven, was zij een meteoroloog in verzen geworden.

Distantie en verbondenheid

Haar bundels zijn na 1961 altijd gelijktijdig in Zuid-Afrika en in Nederland verschenen, in twee uitgaven, in dezelfde taal: het Afrikaans. Eybers dwingt tot aandachtig en goed lezen. In het midden van haar leven en in het hart van haar oeuvre loopt slechts ogenschijnlijk een breuklijn. De grote constante was dat zij in het Afrikaans bleef schrijven en dat

[p. 36]

haar gevoel een buitenstaander te zijn steeds concreter werd. Kees Fens merkte daarover op: ‘Het is, geloof ik, niet onverantwoord te zeggen dat Elisabeth Eybers' emigratie naar Nederland, naar een andere wereld, naar een andere tijd, naar een andere taal, haar persoonlijke, ingeboren of aangeboren of door de cultuur opgelegde positie van vreemdelinge heeft verruimd en bevestigd.’ De distantie én de verbondenheid die Eybers voelde ten opzichte van zowel Nederland als Zuid-Afrika, blijft fascineren, zoals ik in Afstand en verbintenis. Elisabeth Eybers in Amsterdam (Amsterdam, 1998) heb beschreven.

Door taal en thematiek bleef zij haar oorspronkelijke lezerspubliek aanspreken, bleef zij ermee verbonden, maar de lezers in Nederland waren inmiddels beter op de hoogte van haar nieuwe referentiekader, zoals winters die nooit voorbij lijken te gaan. Ondanks deze geografische en meteorologische verbondenheid werd ook de Nederlandse lezer echter op een afstand gehouden, door de taal waarin Eybers bleef schrijven, en door de Zuid-Afrikaanse wereld waaraan haar gedichten óók bleven refereren. Een van de dingen waarover zij zich als buitenstaander, afkomstig van een zuidelijk werelddeel, is blijven verwonderen, was het Nederlandse weer.

Winter en levenseinde

Toen mij in 2001 door Querido en Eybers gevraagd werd een bloemlezing samen te stellen voor de Boekenweek met het thema ‘Schrijven tussen twee culturen’, stond de dichteres erop dat het boekje Uit en tuis zou heten, een titel die Hans Ester en ik al in 1995 hadden gebruikt voor de bloemlezing die wij ter gelegenheid van haar tachtigste verjaardag hadden samengesteld. In de eerste bloemlezing stond de verhouding van Eybers tot Zuid-Afrika en Nederland centraal. In de tweede Uit en tuis koos ik ervoor om de 108 gedichten die ik had uitgezocht, in vijf afdelingen onder te brengen. Meer dan tien jaar later vind ik het frappant te zien hoe de afdelingen met elkaar samenhangen. Afdeling ii bevat bijvoorbeeld gedichten die voornamelijk over het klimaat en het landschap van Nederland gaan. De nieuwe weersomstandigheden en de nieuwe omgeving worden met verwondering en intensiteit

Elisabeth Eybers, tegen de 70 jaar oud, in voor de auteur onbekende omgeving. Collectie Zuid-Afrikahuis.

waargenomen. In Afdeling iv komen tegengestelde ruimten en tijden, Europa en Afrika, het heden en het verleden, aan de orde: het contrast tussen een aangeharkt ‘tabelleland’ en Eybers' ‘geweldige vaderland’, tussen beperking en ruimte. In afdeling plaatste ik gedichten waarin Eybers de ouderdom en de dood verkent.

Het valt mij nu op hoe vaak de gedichten in Afdeling ii over ouderdom en dood gaan, en die in afdeling v over het weer! De winter werd steeds meer een metafoor voor de dood. Zo schrijft Eybers in ‘Gaan jou gang’ (Respyt, 1993, geplaatst in Afdeling v):

Winter, ek weet jy beoog
om die vog uit my liggaam te wring
wat in weerwil van al jou pogings
tot dusver die dans kon ontspring
(...)

Wat opvalt in de laatste Eybers-bundels, is dat het zoeken naar een balans tussen ‘uit’ en ‘tuis’ een altijd avontuurlijke, maar steeds meer ontroerende dimensie heeft. Steeds meer blijkt iemand aan het woord te zijn die al op verkenning is aan de ‘anderkant’ van het aardse bestaan. In haar gedichten waarin ouderdom en dood centraal staan, blijkt dat de metaforen voor onaangepastheid van de immigrant in Nederland steeds nadrukkelijker ook het groeiende besef in zich hebben dat lichaam en geest een ultiem ‘grensgebied’ aan het betreden zijn.

[p. 37]

Elisabeth Eybers, 72 jaar oud.
(Het - voor de auteur onbekende - schilderij hing niet bij Elisabeth Eybers thuis. In het Letterkundig Museum hangt een ander portret van haar, geschilderd door Lömbach.) 1987. Collectie Zuid-Afrikahuis.

Ook dat gebied moest ontdekt en gepeild worden. In deze laatste gedichten verkent de dichteres een ‘limbusgebied’ waar ‘beelde van vroeër rondspoel / en saamtros om patroontjies te maak / wat die tyd na sy peetjie stuur’ (‘Tydverdryf’, Tydverdryf, 1996). De finale wisseling tussen zomer en winter, tussen hier en daar, tussen ‘uit’ en ‘tuis’, kwam steeds dichterbij.

Buitenwereld

Tegen het einde van haar leven ging Elisabeth Eybers zelden nog de deur uit van haar Amsterdamse woning, een ruim appartement dat zij haar ‘tweekamerspeelruim’ noemde. Vaak keek zij naar buiten en observeerde alles daar zeer nauwlettend. Aan de kant van de Minervalaan zag ze vol verwondering de tekenen van de lente. Ze benoemde wat ze zag, zó overtuigend dat je krokussen nooit meer anders kunt zien dan zoals door haar beschreven: ‘Satynwit, borriegeel en poustertblou (...) daar staan hulle nou / - kleurgesorteer, klein bendes bymekaar - / geskaar rondom die rommel van 'n jaar’ (‘Voor my raam’, Rymdwang, 1987). Aan de kant van de Stadionkade observeerde zij ‘spreeus, eksters, meeue, eende, kraaie, al / die ywerige dagloners van die wal, / die reier so afgetrokke opgestel’.

In wat ik als haar mooiste gedicht beschouw, ‘Uitsig op die kade’ (Respyt, 1993), schrijft zij de subliemste strofes die te bedenken zijn over de grens tussen einde en oneindigheid:

Ek mis myself steeds minder. Ek bedoel:
as steeds meer buitedinge my gaan boei
dan sintels van inwendige gevoel
tintel dit of ek selfafstotend groei.

Vermindering neem waarneembaar toe. Ek hoop
om te voldoen aan omgekeerde bloei
en leeg genoeg te loop om vol te loop
met wat vanuit hierbuite binnevloei.

Zij sliep slecht en was vaak heel vroeg wakker. Vooral wanneer het vroeg licht werd, kon zij zich verlustigen aan de klanken van buiten. In ‘Merel’ (Verbruikersverse, 1997) zet zij de aankondiger van de lente trefzeker neer, laat zij haar verbondenheid met de Turdus Merula duidelijk blijken. Dat de vogel ‘sonder selfbeklag’ zingt, niet vertelt ‘hoe erg hy verlang’, treft haar.

Plus-minus 4 v.m.
in die klokhuis van April:
die wagtende nag, ritselstil,
verfyn die ontvonkbare stem
wat dwarsdeur weer en wind
siklies en lewenslank
uitwissing trotseer tot die punt
van vlymdun, ylhoofdige klank.

Een ander merel-gedicht is ‘Somersonstilstand’ (Nuweling, 1994), waarin zij de langste dag van het jaar beschrijft. Maar wellicht is het gedicht waarin zij zich het meest verbonden voelt met de merel, ‘Roem’ (Respyt, 1993). Het gedicht verwijst, vermoed

[p. 38]

ik, naar de vele eerbetonen die Eybers in 1990 te beurt vielen. Zij werd vijfenzeventig jaar oud en ontving van de Universiteit van Stellenbosch, weliswaar in absentia, haar vierde eredoctorsgraad. Van de Stigting Jan van Riebeeck kreeg ze een gouden erepenning voor haar letterkundige prestaties. Er verscheen een verzameling essays en het tweetalige liber amicorum Uit liefde en ironie werd op haar verjaardag aan haar overhandigd, terwijl Nederlands meest eervolle literaire erkenning, de P.C. Hooftprijs, in datzelfde jaar aan haar werd toegekend. Precies in die tijd schreef zij het gedicht ‘Roem’. Ondanks deze roemvolle huldeblijken en het feit dat zij ‘opwaarts gesleur [werd] uit anonimiteit’ - weliswaar een relatieve anonimiteit gezien het feit dat zij vanaf haar debuut in 1936 altijd sterk in de belangstelling had gestaan - wilde zij zich blijven vereenzelvigen met onopvallende merels, die ondanks hun mooie gezang nooit vereerd worden. Zij schrijft:

Eerlose voorjaarmerels, fluit, ek sal
ons afspraak nakom ondanks die geskal:
roem - aangepaste onberispelikheid -
raak ek uit louter agteloosheid weer kwyt.

In ‘Sonnnige voorjaar’ (Respyt, 1993) beschrijft zij merels die ‘blijmoedig betoog / teen later noodzaak om te swyg’:

'n Keel vol klinkklare weerbaarheid
waarborg 'n kosbare porsie tyd,
'n afgeronde brok respyt.

Net als de merels hield ook Eybers, voorlopig, de winter op een afstand. Van belang was dat zij dat altijd helder en ‘klaar’ deed. Altijd was zij zich sterk bewust van de troost van klank, van helderheid. Daarom was het dat de merel - voor haar dé weerlegging van de winter, dé verpersoonlijking van heldere klank - een soort alter ego was geworden. De opname van Elisabeth Eybers' voorlezing van haar gedichten op de cd Klinkklaar (2008) is een eerbetoon aan een dichteres die ondanks alle gure winters altijd weer het ‘sonnige voorjaar’ bleef bezingen vanuit haar verwantschap met de merel. Vandaar ook dat ik het woord ‘klinkklaar’ heb voorgesteld als titel voor de bloemlezing. Ogenschijnlijk lukt het haar én de merel om de winter op afstand te houden, maar niet voor altijd.

Statute van voortplantingspligte vuur
hulle aan om uitvoerig uur vir uur
die winter na sy moer te stuur:
die winter wat sal wyk

die winter wat sal duur...

(De citaten in dit artikel zijn afkomstig uit: Elisabeth Eybers, Versamelde gedigte. Querido, Amsterdam, 2004.)

ena jansen is bijzonder hoogleraar Zuid-Afrikaanse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, vanwege de Stichting tot bevordering van de studie van taal, letterkunde, cultuur en geschiedenis van Zuid-Afrika. Zij doceert ook Nederlandse letterkunde aan de vu en is research professor aan de Universiteit van Johannesburg.