Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 30

[p. 32]

Een negentiende-eeuwse Karel van het Reve

Arnold Heumakers

Het was geen moeilijke keuze toen mij werd gevraagd over een van de teksten in Onderzoek en Phantasie van Jacob Geel een praatje te houden. Natuurlijk moest dat het ‘Gesprek op een Leidschen buitensingel over poëzij en arbeid’ worden. Niet dat ik ooit een Leidse buitensingel heb bewandeld - het ging mij om het intrigerende koppel poëzie en arbeid, een combinatie die velen nog altijd als een tegenstelling zullen opvatten. Ook wanneer je de poëzie wat ruimer neemt, als pars pro toto voor de hele literatuur.

Toen ik net begon als criticus werd mij bijvoorbeeld geregeld op verwijtende toon gevraagd of ik misschien nog eens van plan was mijn luie gat te verheffen en iets te gaan doen, wanneer ik overdag een boek zat of lag te lezen - het heeft zeker een paar maanden geduurd voordat iedereen doorhad dat dat lezen van mij arbeid was. Ook kreeg ik soms te horen, altijd met iets van jaloezie: jij hebt van je hobby je werk gemaakt, ook al heb ik zelf mijn literaire belangstelling nooit als ‘hobby’ beschouwd, eerder als manier van leven, bijna even onmisbaar als ademen.

Schrijvers en dichters hebben ongetwijfeld soortgelijke ervaringen - als werk worden hun bezigheden nooit helemaal serieus genomen, behalve misschien als je er heel veel geld mee verdient. Iets wat helaas maar weinigen overkomt.

Dat het hier om misverstanden gaat, hoef ik in dit gezelschap vast niet nader aan te tonen. Maar het zijn geen misverstanden die uit de lucht komen vallen, zij zijn typerend voor de positie van de literatuur in de moderne wereld. In die wereld claimt de literatuur voor zichzelf autonomie, een afzonderlijk domein met eigen regels en wetten, dat wil zeggen: een uitzonderingspositie, en die heeft men haar, weliswaar schoorvoetend, ook gegeven. Sinds de achttiende eeuw, zeg maar sinds de opkomst van de Romantiek, zet de literatuur zich af tegen het directe nut, zij vent zelfs provocerend haar eigen nutteloosheid uit. Zij wil niet, zoals vóór die tijd nog doodnormaal was, moralistisch zijn - dat is bijna een scheldwoord geworden -, wat niet wegneemt dat de literaire nutteloosheid wel degelijk een zekere morele betekenis kan hebben. Die betekenis zit dan in het contrast met de wereld van nut, arbeid en techniek waarin we ons gewoonlijk bevinden. Dankzij dat contrast kan in de nutteloze literatuur iets anders opkomen, iets dat elders geen kans krijgt - en dat is belangrijk, want niet het hele leven bestaat uit nut, arbeid en techniek.

Het zou mooi zijn als iets van deze problematiek al te vinden was in dat ‘Gesprek op een Leidschen buitensingel over poëzij en arbeid’. Maar zoals velen van u ongetwijfeld weten, dat is niet het geval. Zo modern of romantisch was Jacob Geel niet. En dat stelt teleur, want zulke ideeën waren toen allang geen uitzondering meer; in de late achttiende eeuw komen we ze tegen bij Duitse dichters en denkers als Karl Phillipp Moritz, Friedrich Schiller, Novalis en de gebroeders Schlegel. Geel heeft sommigen van hen nota bene gelezen, maar hun moderniteit is niet merkbaar tot hem doorgedrongen. Het bevestigt weer eens mijn vooroordeel tegen de Nederlandse literatuur van de vroege negentiende eeuw: namelijk dat deze vele jaren achterliep bij het buitenland. ‘De goede dingen komen in Nederland altijd een weinig achteraan’, schreef Busken Huet later in de eeuw in een overigens positief artikel over Geel.

Waarom dat zo was, begreep ik pas goed nadat ik het mooie proefschrift van Rick Honings over het Leidse literaire leven tussen 1760 en 1860 had gelezen. De hele moderne literaire constellatie, met de autonomie als basis en hoeksteen, bestond in Nederland nog niet toen Geel zijn opstellen schreef en zijn lezingen hield. Geen wonder dat de theorie die daarbij hoort, niet doorkwam; pas tegen het eind van de eeuw, met de Tachtigers, zou dat wel gebeuren. Pas dan bereikt de Nederlandse literatuur, op het ideële en conceptuele vlak, het niveau dat in andere landen (Duitsland, Engeland, Frankrijk) al veel eerder was bereikt.

Waarom zouden we ons nu dan nog met Geel

[p. 33]

bezighouden? Op die vraag zijn een paar antwoorden te geven. De kwestie van inspiratie/transpiratie, die Geel behandelt onder de noemer ‘poëzie en arbeid’, heeft, om te beginnen, haar actualiteit nog niet verloren. Elke dichter of schrijver weet dat hij het nooit helemaal op eigen houtje doet - op zeker moment neemt de pen of de taal het over en schrijf je dingen op waarvan je niet wist dat je ze in je had. Lees je het achteraf over, dan is het onbegrijpelijk dat jij dat geschreven hebt. Iets beters kan een schrijver of dichter niet overkomen. Wat uiteraard niet wil zeggen dat je het helemaal cadeau krijgt. Geels sluwe kritiek op zijn gesprekspartner Melissus, die de gevoelsesthetica van de enthousiaste inspiratie verdedigt, snijdt hout; er komt altijd óók studie, kennis en kunde, dus arbeid, bij kijken. Een geïnspireerd genie dat over geen enkele taalbeheersing beschikt, zal nooit een goed gedicht schrijven. Juist zo'n geïnspireerd genie moet een volleerd vakman zijn om het ongrijpbare extra mogelijk te maken, dat zijn werk uittilt boven dat van alle anderen. Geel heeft gelijk, ook al klinkt het bij hem wel een beetje als een poldercompromis en ook al is zijn visie alles behalve origineel - dat is het gezonde verstand nu eenmaal zelden.

Een tweede reden om ons met Geel bezig te houden is dat de toenmalige literaire wereld in Nederland, een wereld van literaire genootschappen en maatschappijen die aan autonomie en alles wat daarbij hoort geen boodschap had, mede door toedoen van Geel aan zijn eind is gekomen. En dat brengt mij meteen op de derde reden om ons nog altijd met Geel bezig te houden: de bijzondere manier waarop hij aan dat einde heeft bijgedragen. In hun uitvoerige commentaar bij Onderzoek en Phantasie noemen Willem van den Berg en Piet Gerbrandy Geel een ‘genootschapstijger’, maar tegelijk maken zij duidelijk dat Geel de genootschappen waar hij een gewilde spreker was, ook heeft ondermijnd, door hun praktijken en conventies belachelijk te maken. Hij hoorde erbij, hij deed eraan mee, en hij zette zich ertegen af, zonder zich ervan los te kunnen maken, want wat ervoor in de plaats zou kunnen komen ontging hem.

Op meer dan anderhalve eeuw afstand valt het niet altijd mee om de humor van Geel te appreciëren of zelfs maar op te merken. Het commentaar van Van den Berg en Gerbrandy is niet voor niets zo uitvoerig, en het helpt beslist om deze teksten toegankelijker te maken. Ik beloof u geen dijenkletsers, maar een glimlach zo nu en dan kon er, althans bij mij, op den duur wel af. Wat daarnaast hielp, was dat ik gaandeweg onder de literaire trekken van Jacob Geel een andere schrijver zag opdoemen, die mij en naar ik aanneem ook de meesten van u vertrouwder is dan Geel zelf.

J.C. Brandt Corstius (de vader, respectievelijk grootvader van de drie Brandt Corstiussen die nu in medialand rondlopen) vergelijkt Geel, in het bijzonder diens ‘kritische positie’, in zijn inleiding bij de uitgave van Gesprek op den Drachenfels uit 1963 met Stendhal. Daar is wat voor te zeggen, ook al heeft Geel nooit een Le Rouge et le Noir of een La Chartreuse de Parme geschreven. In zijn afkeer van hoogdravendheid en ook in zijn ogenschijnlijk zo ongedwongen geschreven spreektaal heeft hij inderdaad wel iets van zijn Franse tijdgenoot. Toch drong zich aan mij al gauw een andere collega op, niet uit Geels en Stendhals tijd, maar uit onze eigen tijd. Toen die frank eenmaal gevallen was, werd het opeens een stuk eenvoudiger om de afstand die mij van Geel gescheiden hield, te overbruggen.

Was ik Jacob Geel geweest, dan zou ik nu een forse uitweiding hebben ingelast die op het eerste gezicht niets met mijn onderwerp te maken heeft, om pas daarna (als uw geduld uitgeput begint te raken) te onthullen wie ik op het oog heb. Helaas staat de mij toegemeten spreektijd dat niet toe. Dus zal ik mij beperken tot een paar voorbeelden uit het ‘Gesprek op een Leidschen buitensingel over poëzij en arbeid’ om te verduidelijken wat en wie ik bedoel. Geel steekt de draak met wat hij als humbug en bombast beschouwt; ingesleten gewoontes en tot clichés verstarde opvattingen zijn voor hem niet veilig, en zijn stijl en betoogtrant hebben daarbij altijd iets vermakelijk verneukeratiefs.

In dit ‘Gesprek’ krijgt Melissus van de ik-figuur (die ik voor het gemak met Geel zal laten samenvallen) bijvoorbeeld de verzekering dat hij niet in een socratisch gesprek zal worden gelokt, wat vervolgens natuurlijk wel gebeurt. ‘Mogelijk wilt gij zelfs ons gesprek opschrijven en in uwe Maatschappij voorlezen!’, zegt Melissus, die bang is ook nog eens publiekelijk voor gek te worden gezet - en ook dat

[p. 34]

gebeurt. Geel heeft zijn ‘Gesprek’ voorgedragen tijdens een vergadering van de Hollandsche Maatschappij van Fraaie Kunsten en Wetenschappen. Maar daar blijft het niet bij. Wanneer Melissus suggereert dat Geel aan een dialoog de voorkeur geeft boven een betoog omdat hem dat ‘minder moeite’ kost, antwoordt Geel snedig: ‘Hoe minder werk, des te nader bij de poëzie, niet waar?’ En wanneer Melissus de stad veroordeelt en het platteland prijst vanwege de kalmte en de rust, vraagt Geel: ‘Komt dat van de poëzij, die geen werk voor u is?’ Listig laat hij zijn enthousiaste tegenspeler keer op keer in zijn eigen zwaard lopen. Zo pakt hij hem in de loop van het gesprek vrijwel alle poëtische genres af - telkens blijkt er bij nader inzien sprake te zijn van studie, van kennis en kunde, en dus van arbeid. Met als slotakkoord het welgemeende advies om de tweehonderd verzen die Melissus die ochtend in een vlaag van inspiratie heeft geschreven, nog eens zorgvuldig te controleren met de nieuwe editie van Horatius' Ars poetica in de hand.

Deze combinatie van ietwat vileine spotlust, bestrijding van gemeenplaatsen, afkeer van al dan niet modieuze hoogdravendheid en een aan het bekrompene grenzende nuchterheid is niet uniek in de vaderlandse letteren; je komt haar ook tegen bij een inmiddels overleden tijdgenoot, in Leiden en omstreken niet onbekend, van wiens verzameld werk zojuist het laatste deel is verschenen. Jacob Geel moet een negentiende-eeuwse Karel van het Reve zijn geweest.

Karel van het Reve (1921-1999), 13 september 1985.
Foto: Rob Bogaerts. Collectie Nationaal Archief.