Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 30

De gespletenheid van Jacob Geel

Piet Gerbrandy

Wanneer mag een literair werk als geslaagd worden beschouwd? De twee invloedrijkste poëticale geschriften uit de klassieke Oudheid hebben daar duidelijke oordelen over. Aristoteles gaat ervan uit dat poiêsis gebaseerd moet zijn op mimêsis, uitbeelding dus, en dan bij voorkeur uitbeelding van handelingen. Daarom concentreert hij zich op de tragedie, die voor hem pas een succes kan worden als de plot geen losse eindjes vertoont en als de heroïsche protagonist door een misstap verzeild raakt in een onontwarbaar net van dilemma's, doorgaans met een catastrofe tot slot. De structuur van Aristoteles' Poetica zelf is overigens minder gemakkelijk in kaart te brengen, wat vermoedelijk samenhangt met de improviserende wijze waarop hij werkte en schreef. Het corpus dat van hem is overgeleverd, bestaat voor het overgrote deel uit schetsen, uitvoerige essays die nog een laatste redactie behoeven. De hechte plot die hij een voorwaarde achtte voor een goed boek, ontbreekt in zijn eigen werken.

Iets vergelijkbaars is het geval bij Horatius' Ars poetica, dat beroemde leerdicht waarin de dichter pleit voor poëzie die simplex et unum is, die voortkomt uit methodisch denken en haaks staat op het onsamenhangende gebral van charlatans die menen over profetische gaven te beschikken. Helaas is de Ars zelf een ironisch essay waarin de dichter op onnavolgbare wijze van de hak op de tak springt, waardoor hij zijn eigen theorie fundamenteel ondermijnt. Wat niet wil zeggen dat Horatius geen wezenlijke punten aansnijdt. Door eenvoud en eenheid te doorbreken maakt hij voelbaar hoe sterk de lezer, die zelden of nooit greep heeft op het eigen vulkanische gemoed, naar die overzichtelijke eigenschappen verlangt, terwijl het anderzijds evident is dat literaire werken die écht eenvoudig en één zijn, niet blijvend aanspraak kunnen maken op aandacht en bewondering. Bij goede literatuur gaat het altijd om de spanning tussen chaos en kosmos, tussen toeval en orde, tussen irrationaliteit en helder denken. Daarom zou het essay, als hybride tussen onderzoek en verbeelding, weleens de oervorm van alle literatuur kunnen zijn.

Portret van Jacob Geel (1789-1862), 1852. Collectie dbnl.

[p. 30]

De eerste echte essayist uit de Nederlandse letterkunde is Jacob Geel. Hoewel deze classicus, sinds 1822 verbonden aan de Leidse universiteitsbibliotheek, als de meesten van zijn toenmalige vakgenoten in ons land vooral gespecialiseerd was in tekstkritiek, timmerde hij in het derde en vierde decennium van de negentiende eeuw ook aan de weg als literator, met name door op te treden bij diverse genootschappen en door het schrijven van een aantal opstellen. Deze activiteit culmineerde in de publicatie van de essaybundel Onderzoek en phantasie, die grote invloed zou uitoefenen op de prozastijl van het Nederlands.

In de oorspronkelijke opzet bevat Onderzoek en phantasie acht opstellen, voorafgegaan door een uitvoerige voorrede, die op het eerste gezicht weinig met de rest van het boek te maken lijkt te hebben. Deze ouverture, zoals Geel het stuk zelf noemt, behelst voornamelijk een sarcastische tirade aan het adres van Nicolaas Beets, wiens plotselinge populariteit in Geels ogen een ongezonde hype was, zeker nu de jonge Leidse literator zich in een artikel in De Gids had opgesteld als tegenstander van vooruitgang. Hoewel Geel veel te lang, zelfs bijna obsessief doorgaat met het belachelijk maken van Beets, vormt de voorrede toch een waardige inleiding tot de essaybundel. Vooruitgang, en dan met name vooruitgang in de literatuur en de literaire wereld, staat namelijk centraal in Onderzoek en phantasie.

De eigenlijke bundel opent met een opstel over reizen. ‘Wat doet ons reizen?’, zo vraagt Geel zich af. ‘Wij willen zien, wat buiten den kring is, waarin wij ons gewoonlijk bewegen. Daarmede geven wij te kennen, dat die kring niet genoeg voor ons is: omdat hij niet genoeg voor ons is, zijn wij er niet mede te vreden: en omdat wij er niet mede te vreden zijn, vervelen wij er ons in.’ Reizen verdrijft niet alleen de verveling, nee, de ‘geest verkrijgt, gedurende dien tijd, nieuwe veerkracht en moed, en het ligchaam wordt gezonder.’ Nieuwsgierigheid en belangstelling voor alles wat vreemd is, drijven Geel voort. Niet voor niets was hij ook de vertaler van het springerige A Sentimental Journey (1768) van Laurence Sterne. In dit opstel beschrijft hij de reis naar Italië die hij in 1830 maakte samen met zijn vrienden en collega's John Bake en Hendrik Arent Hamaker, maar ik denk dat het in zekere zin ook om een symbolische reis gaat - een innerlijke zoektocht naar vernieuwing. Veelzeggend is dan de slotalinea:

Mijn laatste les, M. H! (want ik eindig) is, geloof ik, de gewigtigste en de nuttigste van allen. Ik heb hoog gezien, en ik heb laag gezien: ik heb genoten, en ik ben in verrukking geweest: ik heb geprezen en ik heb benijd; en ik was gereed mijn zegel te zetten op de spreuk: waar men het wel heeft, daar heeft men een vaderland. Maar ik ben teruggekomen, M. H! van mijne reis, en van een koud en onhartelijk wereldburgerschap: en liever dan ooit is mij het minder schoone vaderland, met al zijn gebreken, en worstelingen, en rampen.

De reiziger kiest uiteindelijk voor de veiligheid van een Nederland waarvoor hij gemengde gevoelens koestert. Zo zal hij twee jaar na het verschijnen van het avontuurlijke Onderzoek en phantasie weer afscheid nemen van de moderne literatuur, om zich voortaan exclusief te wijden aan de aloude filologie.

In Onderzoek en phantasie behandelt Geel een keur aan letterkundige onderwerpen. Het hart van het boek wordt gevormd door de twee essays die precies in het midden staan. ‘Iets opgewondens over het eenvoudige’ is zonder meer het ingewikkeldste stuk uit het hele werk. Zelden is het eenvoudige zo geproblematiseerd als in de dialoog tussen Bilderdijk en Schiller, die plaatsvindt in de Onderwereld. Waar de Odyssee en de Aeneis bijna halverwege het verhaal een katabasis bevatten die essentieel is voor de psychologische groei van de protagonisten, heeft de hellevaart in Geels essayistisch epos juist tot functie het ogenschijnlijk evidente effectief te deconstrueren. De dialoog eindigt dan ook met een traan van Bilderdijk.

In het ‘Gesprek op een Leidschen buitensingel over poëzij en arbeid’ discussieert Geel op socratische wijze met de romantische dichter Melissus, die hij genadeloos in de hoek drijft door hem stap voor stap te laten toegeven dat het scheppen van literaire werken het niet zozeer moet hebben van spontane ingevingen, als wel van goed nadenken en noeste arbeid. Geel laat zien dat zelfs een geïnspireerd en verheven dichter als Pindarus, die vaak werd beschouwd als tegenpool van de aardse en ironische Horatius, systematisch te werk moet zijn gegaan. Het opstel wordt afgesloten met een verwijzing

[p. 31]

naar de in 1834 verschenen beruchte Horatius-editie van de Leidse latinist Petrus Hofman Peerlkamp. Deze had, Horatius' formule simplex et unum indachtig, de Carmina van iedere onlogische gedachtesprong gezuiverd, waarbij hij er niet voor terugdeinsde soms de helft van een gedicht domweg te schrappen.

Het kan niet anders of het advies Peerlkamp te volgen moet opgevat worden als ironie. Als er nu één boek is dat van briljante gedachtesprongen aan elkaar hangt, is het wel Onderzoek en phantasie. De titel is hoogst programmatisch. Literatuur veronderstelt zowel intellectueel doorzettingsvermogen als verbeelding. Zonder onderzoek ontaardt een literair werk algauw in nonsens of ondoordachte clichés, maar zonder fantasie blijft zelfs het grondigst onderzoek verstoken van een ziel.

Nergens wordt dat aanschouwelijker gemaakt dan in de twee essays waarmee het boek wordt afgesloten. Deze stukken wijken in zoverre af van de rest van het boek, dat hier onderwerpen worden behandeld die exclusief de klassieke oudheid lijken te betreffen. Zonder specialistische kennis kom je er niet doorheen, niet het minst omdat Geel vooral in het laatste essay voortdurend obseure Griekse en Latijnse testimonia eiteert en verwijst naar - doorgaans Latijnstalige - seeundaire literatuur. Toch denk ik dat deze twee essays van fundamenteel belang zijn voor ons begrip van Geel als mens en literator.

Geel was een typische adept van de Verlichting. Hij geloofde hartstochtelijk in het belang van zelfstandig wetenschappelijk denken, en zijn voornaamste bezwaar tegen de zogenaamde vernieuwers die aansluiting zochten bij de internationale Romantiek, was dat hun hooggestemde idealen gebaseerd waren op vage onzin en niet pasten bij de nuchtere, maar ook optimistische zakelijkheid van de moderne tijd. Poëzie had, wat hem betreft, haar tijd wel zo'n beetje gehad, zeker als het om bevlogen lyriek ging. Maar de vooruitgangsdenker die Geel was, baseerde zijn literaire ideaal op normen uit de klassieke oudheid. Hoezeer hij ook een voorstander was van een werkelijk moderne literatuur - en zijn levendige stijl vormt daarvan wel het sterkste bewijs - toch meende hij diep in zijn hart dat er na Sophocles eigenlijk nooit meer een goed boek was verschenen. Zelfs Euripides was hem al te gewoontjes.

Het is duidelijk dat hier iets wringt. De diserepantie blijft goeddeels implieiet, maar wie de twee laatste essays zorgvuldig leest, ziet dat Geel het niet met zichzelf eens kan worden. In ‘Het blijspel bij de Grieken’ prijst hij de vitale nieuwsgierigheid en vrolijke onderzoeksgeest van de Ioniërs, die onder meer tot uitdrukking zouden zijn gekomen in de filosofie en in de Attische komedie. Aristophanes is een van Geels helden. Tegenover de Ioniërs staan de Doriërs, die ernstig, sober en behoudend zouden zijn geweest. Het orakel van Delphi, een Dorische institutie, vormt het onderwerp van het laatste essay. Omstandig poogt Geel aan te tonen dat de essentie van het orakel niet gelegen was in het voorspellen van de toekomst, maar in het geven van morele en sociaal-politieke adviezen. Zijn visie op de Dorische religie getuigt onmiskenbaar van diepe affiniteit:

Hierbij is het godsdienstige gevoel ernstig en somber: het sluit alle zinnelijkheid buiten, en duldt in de godsdienstige plegtigheden geene kunst dan die strenge orde en harmonie voorstelt. Het gemoed geniet het stille evenwigt der rust, en het heldere bewustzijn, dat door geene zinsbegoocheling noch opgeruide driften verduisterd wordt. Het hoogste genot is, het zijn, het bestaan duidelijk te beseffen, en dien toestand te bewaren, is hoofdpligt. Verder ontwikkelt zich het godsdienstig gevoel niet: want het vindt geen bevrediging in de bespiegeling van het duistere, grenzelooze, oneindige.

Een indrukwekkende, zij het vaak onevenwichtige combinatie van Ionische esprit en Dorische ernst treft men aan in de Attische tragedie, waar scherpe woordenwisselingen afgewisseld worden met onheilszwangere koorliederen in Dorisch dialect. Het verwondert mij niet dat Geel zich tot Sophocles aangetrokken voelde. Daarmee beweer ik niet dat Geel een tragische figuur was, of dat we Onderzoek en fantasie als een tragedie moeten lezen, maar wel dat hij een gespletenheid belichaamde die hij in dit boek heeft getracht te exploreren. Natuurlijk leverde dat een onevenwichtig boek op, dat noch simplex, noch unum is.

Spannend is het in elk geval.