Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 30

[p. 32]

‘Als in een kerk gebeden’
Herinneringen aan Stutterheim (1903-1991)

Cor van Bree

Prof. dr. C.F.P. Stutterheim, hoogleraar Nederlandse taalkunde in Leiden van 1956 tot 1971, was voorzitter van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde van 1955 tot 1957. In 1965 ontving hij de Wijnaendts Francken-prijs voor zijn literatuurwetenschappelijke essaybundel Conflicten en Grenzen (1963) en in 1985 werd hij tot erelid van de Maatschappij benoemd. Stutterheim (afb.1) participeerde, vaak als voorzitter, in veel commissies en wetenschappelijke genootschappen ‘met de grootste kalmte en humor’.¹ Hij verdient een plaats in de rij van markante persoonlijk-heden die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de Nederlandse letterkunde en voor de Maatschappij.

De eerste keer dat ik met Stutterheim te maken kreeg, was in oktober 1956 op zijn eerste kandidatencollege, in een sombere achterkamer van het toenmalige Archeologisch Instituut op het Rapenburg. Hij had een aantal pas verdedigde dissertaties over algemeen taalwetenschappelijke onderwerpen meegenomen. Hij noemde auteur en titel en gaf er een beschouwing bij. Wij als kandidaten zaten ijverig aantekeningen te maken. We kwamen onder de indruk van zijn geleerdheid en voelden er ons ook wat onwennig bij. We waren Kloeke² gewend, de taalgeograaf, die ons dialectkaarten liet zien en op het tentamen stevig doorvroeg over de historische grammatica (‘Schönfeld’³). Met Stutterheim, die overigens de historische taalkunde in ere hield, kregen de moderne en de theoretische taalkunde meer gewicht.

In februari van het volgende jaar (1957) werd ik zijn assistent. Waarom ik de gelukkige was, is me nooit duidelijk geworden. Misschien heeft Kloeke, bij wie ik een goed tentamen had gedaan, mij aanbevolen. Ik moest in oktober de eerstejaars in Schönfeld gaan inleiden. Ter voorbereiding daarvan hield hij met mij een aantal sessies waarin de eerste paragrafen van dit handboek kritisch onder handen werden genomen. Verder moest ik een bibliografie van de Nederlandse taalkunde opzetten. Dat was een heel karwei. Toen ik er eens met een deskundige over sprak, vroeg deze of Stutterheim wel had beseft wat hij mij opdroeg.

De bevordering tot assistent had eigenaardige gevolgen voor de aanspreekvormen. Van meneer Van Bree (zo werden in die tijd de studenten aangesproken) werd ik Van Bree (ik was nu immers een ondergeschikte geworden) en dat betekende ook dat ik niet meer met u maar met jij plus varianten werd aangesproken. Dat veranderde pas toen ik in 1968, zoals dat toen heette, wetenschappelijk medewerker werd en volwaardig ging meedraaien. Hij vond dat we elkaar moesten tutoyeren. Dat kostte mij de grootste moeite. Ik probeerde met meer of minder succes vermijdingsstrategieën toe te passen, maar op den duur gelukte het mij toch je te zeggen en nog later ook jij en jou(w). Maar toen kwam de vuurproef: ik moest hem een briefje schrijven en wat moest daarboven komen te staan? Zijn voornaam kon ik nog niet over mijn hart verkrijgen; dan maar Amice? Dat vond ik te ouderwets en te stijf. Met bevende pen schreef ik er toen toch maar Beste Kees boven.

Uit deze moeiten bleek hoe groot het ontzag was dat ik voor hem had. Hij was een grote geest en vergeleken bij hem voelde ik me maar een kleine geest of nog beter: een klein geestje. Ik was diep onder de indruk niet alleen van zijn kennis maar ook van zijn analytisch vernuft. Hij doorgrondde de moeilijkste problemen en kon precies aangeven waar een andere taalkundige de fout was ingegaan. Bij onderzoek is gebleken dat mensen, als ze zich bij iemand klein voelen, hoger gaan praten. Ik merkte dat op een gegeven moment ook bij mijzelf en probeerde als ik met hem sprak, de toonhoogte te

1 Bron: dbnl.

2 G.G. Kloeke (1887-1963) was hoogleraar Nederlandse taalkunde te Leiden van 1934 tot 1956 en heeft vooral naam gemaakt als taalgeograaf. Zijn bekendste werk is: De Hollandsche expansie in dezestiende en zeventiende eeuw en haar weerspiegeling in de hedendaagsche Nederlandsche dialecten. Den Haag, 1927.

3 A. van Loey, Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands. Klankleer. Vormleer. Woordvorming. 8ste dr. Zutphen, 1970. (De eerste druk van M. Schönfeld, Historiese grammatika van het Nederlands. Schets van de klank- en vormleer verscheen in 1921. Vanaf de vijfde druk in 1954 werd de tekst verzorgd door Van Loey.)

[p. 33]

verlagen. Maar dat was weinig meer dan symptoombestrijding.

Maar ook grote geesten kunnen hun beperkingen hebben. Laat ik er één noemen. De psychologie van alledag was, geloof ik, niet zijn beste kant. Ik vroeg me weleens af of hij wel begrip kon opbrengen voor de onvolkomenheden en angsten van zijn studenten. Het peil van die arme jongens en meisjes moet hem tegengevallen zijn. En dat je in je angst verkeerde dingen kon zeggen, leek buiten zijn begrip te vallen.Toen we eens samen, tijdens een excursie in Brussel, al een tijd lang op een groep studenten hadden staan wachten, opperde ik de mogelijkheid dat ze misschien dachten dat we ergens anders afgesproken hadden. Zijn reactie was: ‘Denken ze überhaupt wel.?’ Een grap, maar misschien toch ook weer niet helemaal. Toen hij heel oud was, vroeg hij mij of hij soms niet al te onbarmhartig geweest was. Ik heb hem maar gerustgesteld. Studenten kunnen inderdaad behoorlijk tegenvallen. En de laatste jaren was hij ook steeds milder geworden. En hoewel hij hoge eisen stelde, ontbrak het hem zeker niet aan populariteit.

Eén keer leerde ik ook zelf een menselijk trekje van hem kennen. Nadat zijn emeritaat ingegaan was, droeg hij geleidelijk aan zijn overgebleven functies aan oud-leerlingen over. Zo vroeg hij mij of ik hem als curator van de Nutsacademie (een lerarenopleiding) te Rotterdam wilde opvolgen. Ik bevond me juist in de periode waarin ik mijn proefschrift wilde afronden. Hoewel Stutterheim mij verzekerde dat er niet veel werk aan vastzat, besloot ik de voorrang aan het promotiewerk te geven. Ik zei dus nee. Enige tijd later ontmoette ik hem op een bijeenkomst van een linguistisch dispuut waarvan we allebei lid waren. ‘Hé’, zei hij, ‘ik dacht dat je het zo druk had.’ Hij had dus duidelijk niet op mijn nee gerekend. Hij vond het vanzelfsprekend dat een oud-leerling desgevraagd een functie van hem overnam.

Dit was echter slechts een onbeduidend rimpeltje

1 C.F.P. Stutterheim. Uit: Uit de verstrooiing. Gesproken en geschreven taalkundige beschouwingen. Bundel aangeboden bij zijn afscheid als hoogleraar in de Nederlandse taalkunde aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Leiden, 1971.

in onze relatie. Het totaal van mijn herinneringen is positief. Dat geldt zeker waar het de laatste jaren betreft, toen ik me wat vrijer tegenover hem ging voelen. Regelmatig bleven we met elkaar eten, hij bij mij of op zijn uitnodiging in een restaurant. Als het bij mij gebeurde, besloten we de maaltijd altijd door bo! te roepen. Vanwaar dit zeventiende-eeuwse tussenwerpsel? In een scriptie, met interpretatie van een zeventiende-eeuwse tekst, had een student dit tussenwerpsel, dat in de tekst nogal vaak voorkwam, steeds met ‘dienstbode’ vertaald. Maar hoe hard we ook riepen, de dienstbode kwam niet, en er zat niets anders op dan dat ik zelf de tafel ging afruimen. Een typerende anekdote: Stutterheim had een sterk ontwikkeld gevoel voor absurditeiten.

Als ik weer eens bij een oude jaargenoot op bezoek ben, hebben we er plezier in versregels te citeren, bijvoorbeeld Adama van Scheltema's ‘als in een kerk gebeden’, en die dan met een sonore klank uit te spreken. We bootsen dan Stutterheim na en we moeten weer denken aan een man van wie we veel geleerd hebben (vooral kritisch denken) en aan wie we een schat van anekdotes te danken hebben.