Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 30

[p. 7]

De Hoop des Wederziens
De tragiek van de vergeten dichter Jan de Kruyff jr. (1753-1821)

Rick Honings

Veel auteurs schrijven voor de eeuwigheid, maar raken na hun overlijden hopeloos in de vergetelheid. Dat geldt ook voor de Leidenaar Jan de Kruyff junior (afb. 1 en 2), die in zijn tijd gewaardeerd werd als dichter en die bovendien een vooraanstaand Maatschappij-lid was. Zijn ontroerende dichtstuk De Hoop des Wederziens (1817), waarin hij uiting gaf aan zijn verdriet na het overlijden van zijn echtgenote, verdient het om ontdaan te worden van het stof.

Op 12 oktober 1816 verzamelden de leden van de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen zich om te luisteren naar Jan de Kruyff junior, volgens Hendrik Tollens een ‘hartelijk en beminnelijk man, met vele verdiensten en geen aanmatiging hoegenaamd’, met een zuivere smaak en een helder oordeel.¹ Hij was in het literaire leven van zijn tijd geen onbekende. Het maken van verzen zat hem in het bloed; zijn vader, Jan de Kruyff senior (1706-1775), was eveneens dichter geweest. De zoon werd geboren te Leiden op 11 oktober 1753 en bezocht daar ook de Latijnse school. Op vijftienjarige leeftijd ging hij er theologie studeren, maar na de dood van zijn vader werd de ‘ouderlievenden jongeling’ getroffen door een zware ziekte, die ‘bij zijn zwak ligchaamsgestel, spoedig in eene gevaarlijke en langdurige borstkwaal scheen te zullen uitloopen’.² Hierdoor moest hij zijn theologiestudie vaarwel zeggen.

Enige tijd later nam hij de fabriek van zijn vader over. Toch weerhield deze stap hem er niet van om voort te gaan met dichten. In 1787 studeerde hij af in de rechten. Net als zijn vader was De Kruyff een genootschapstijger. Hij bezocht vergaderingen, hield lezingen en poëzievoordrachten en deed mee aan prijsvragen. Ook was hij vele jaren (bestuurs)lid van verschillende genootschappen in diverse steden. Ook voor de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde was hij actief: tussen 1783 en 1803 was hij secretaris en van 1790 tot 1803 penningmeester.

Hij was overtuigd patriot, schreef politieke verzen en marcheerde in de jaren tachtig van de achttiende eeuw mee in het Leidse exercitiegenootschap Voor Vrijheid en Vaderland.

Na de komst van de Fransen in 1795 nam hij plaats in de nieuwe Leidse ‘Provisioneele Raad’ en vervulde hij diverse bestuursfuncties. Zo was hij onder meer curator van de Leidse universiteit (sinds 1798) en lid van de Raad van Binnenlandsche Zaken (vanaf 1801). Lodewijk Napoleon benoemde hem in 1808 tot wethouder van Leiden. Sedert 1811 was hij in dienst als vrederechter, eerst onder Napoleon, later onder koning Willem I. Kortom, Jan de Kruyff was een prominente Leidse notabele.

Zoals zovelen hield hij zich in zijn vrije tijd graag bezig met de letterkunde en beoefende hij de dichtkunst. Hij schreef vooral gelegenheidspoëzie, waarmee hij bijzondere gebeurtenissen opluisterde. Zo declameerde de voormalige patriot op 21 december 1813, toen Willem I als kersvers ‘Soeverein Vorst’

1 H. Tollens, Cz., ‘Voorberigt’. In: J. de Kruyff, De Hoop des Wederziens, in twee zangen. 3e druk. Den Haag, 1851, p. v-vi.

2 Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1822, p. 6.

[p. 8]

Leiden bezocht, zijn gedicht ‘De val van Napoleon’ voor de leden van herensociëteit Amicitia. Daarin benadrukte hij dat de tijden van de Franse tirannie definitief voorbij waren en dat er nu een tijdperk van vrede zou aanbreken:

Juicht, Volken, en aanbidt! het uur des oordeels sloeg;
Ziet, ziet het heilig zwaard reeds vlammend opgeheven!
Hoort, hoe, rondom den Troon, die uwen geesel droeg,
De vloek weergalmt zijns Naams, die korts nog de

aard deed beven,

Daar stort hij neer, die Troon! op snood geweld gegrond;
Van bloed en tranen zwaar; - hij sleept den dwing'land

mede!

De donder van zijn val dreunt over 't wereldrond,
En de aarde is één gejuich: Verlossing! Zegen! Vrede!³

3 J. de Kruyff, Dichterlijke uitboezeming bij eenige toasts op het vaderlandsch feest, gevierd door de leden der Societeit Amicitia, te Leyden, den 13 april 1814. s.l., 1814. Ook in: J. de Kruyff, De Hoop des Wederziens. In twee zangen, met nog eenige andere dichtstukjes, van verscheiden inhoud. Leiden, 1817, p. 64.

De tranen van het hart

Ook in persoonlijk opzicht ging het hem aanvankelijk voor de wind. In 1784 huwde hij met Martha Jacoba Luzac (1756-1816), de zus van professor Johan Luzac. Hij kwam op 12 januari 1807 bij de buskruitramp om. Martha Jacoba schonk De Kruyff drie zonen en drie dochters (afb.3). Hun zoon Jan zou eveneens enige naam als dichter maken.⁴

Begin 1816 pakten zich donkere wolken boven hem samen: zijn echtgenote werd ernstig ziek. Ze overleed op 28 februari. Jan de Kruyff was ontroostbaar, zo schreef hij in de Leydse Courant:

Mijne dierbare Echtgenoote, Vrouwe Martha Jacoba Luzac, de steun, de troost, de vreugde mijnes levens, is heden morgen, na een smertelijk lijden van eenige weken, aan eene Borstkwaal en bijkomend ongemak in de Keel, door een zachten dood van mij weg genomen, in het zestigste Jaar haars ouderdoms, het twee-en-dertigste onzer hoogst gelukkige verëeniging;
Bitterlijk beween ik met mijne Kinderen dit voor ons onberekenbaar verlies, en allen, die de voortreffelijke Vrouw in hare hooge waarde gekend hebben, treuren met ons.
Maar - Zalig zij die stierf in den Heere! Zij rust van haren veelvuldigen arbeid en hare Werken volgen haar.⁵

Hoe bedroefd De Kruyff ook was, hij ontleende troost

1 Portret van Jan de Kruyff junior, door anonieme kunstenaar. Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden.

aan zijn geloof. Maar haar afwezigheid drukte zwaar op hem. Om zijn verdriet te verwerken en uiting te geven aan zijn gemoed schreef hij datzelfde jaar een dichtstuk in twee zangen, dat in 1817 in druk zou verschijnen: De Hoop des Wederziens.⁶ Hij wilde er de nagedachtenis van zijn ‘onschatbare en onvergetelijke’ echtgenote mee eren. Mogelijk was hij geïnspireerd door Klopstock en diens thematiek over de hereniging met de gestorven geliefde.

De Kruyffs voordracht te Leiden in oktober 1816 moet een verpletterende indruk hebben gemaakt op de toehoorders. Tollens, die erbij was, herinnerde zich in 1851 hoe de ‘waardige en grijze Dichter’ vooraf had benadrukt dat zijn vers ‘geen dichterlijke vinding’ was, maar de ‘uitstorting van zijn diep bewogen hart en zijner troostvolle hope’. Tijdens de voordracht hing het publiek aan zijn lippen en was het muisstil, aldus Tollens: ‘Als zijne stem van aandoening beefde, klopte er menig hart van medegevoel, en als, in den tweeden zang, zijne tranen hem meer dan eens dwongen, zijne rede af te breken, wischte zich menige toehoorder de oogen. Ik schaam mij niet, tot de zoodanigen te hebben behoord.’⁷ Ook de Vaderlandsche Letter-Oefeningen waren positief: ‘Wij kenden den Heer de kruyff als

4 Deze Jan de Kruyff publiceerde een Zege-zang ter eere der Nederlandsche helden op Palembang. 's Gravenhage, 1821.

5 Leydse Courant, 1 maart 1816.

6 Het dichtstuk werd uitgegeven door de Leidse firma L. Herdingh en zoon.

7 Tollens, ‘Voorberigt’, p. vi-vii.

[p. 9]

2 Portret van Jan de Kruyff junior, door Rienk Jelgerhuis. Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden.

dichter; wij herinnerden ons van hem zelfs een en ander klein stukje van uitstekende waarde; maar dit wederzien - op zoodanig iets, bij 's mans klimmende jaren, bijna niet meer hopende, verraste en verbaasde - neen, verrukte ons.’⁸

De droeve zanger hield zijn publiek voor dat er altijd de hoop bestaat op hereniging met de verloren dierbaren. Maar wie de dood ontmoet, ziet zich eerst als door een ‘zwart gordijn’ van hen gescheiden:

Vergeefs, vergeefs beproefd, dien voorhang door te

dringen!

't Vermetelst ongeduld keert, onbevredigd, weer,
En zinkt, weemoedig, aan den voet des scheimuurs

neer.

Daar achter - eeuwig licht en ongekende luister;
Aan deze zijde - 't graf en ondoordringbaar duister.⁹

De tweede zang is persoonlijker. De Kruyff beschrijft hierin de aftakeling en dood van zijn vrouw. Hij wilde niet geloven dat zij voorgoed verdwenen was; die gedachte vond hij onverdraaglijk. Onophoudelijk werd hij gekweld door herinneringen, die aan hem knaagden en zijn wonden steeds opnieuw openreten:

3 Familieportret van Jan de Kruyff junior, samen met zijn vrouw Martha Jacoba Luzac en de kinderen Jan en Emilia Hillegonda, door Rienk Jelgerhuis. Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden.

Ach! konden, in heur vloed en brandende op haar asch,
Mijn tranen zeggen: wat zij eenmaal voor mij was!
Vergeefs - zij kunnen 't niet, hoe vurig uitgegoten!
Hier, in dit hart alleen, hier ligt haar beeld besloten,
En voor dat gloeijend hart, dat haar geheel genoot,
Zijn zelfs die tranen koud - is elke beelt'nis dood!¹⁰

De Kruyffs geloof moet door de dood van zijn echtgenote op de proef zijn gesteld. Hij werd geteisterd door wanhoop: ‘En zij - en zulk een schat is nu voor mij verloren! / Ja! - onherroep'lijk weg! voor eeuwig! - ja - verloren!’¹¹ Maar hij probeerde zichzelf voor te houden dat hij niet moest twijfelen:

Hier gaat een zwaard van vuur door merg en

beend'ren henen;

Hier is maar ééne troost: het uitzigt op heréénen;
En wee! den armen wee! die deze hoop bespot;
Hij heeft of nooit bemind, of wanhoop wordt zijn lot.¹²

Zelf had hij zijn vrouw innig bemind. Hij blikte terug op de laatste nacht dat ze geleefd had:

Toen ik daar, afgetreên door ziel- en ligchaams-smart,
Ter prooi der wreedste pijn van een gefolterd hart,

8 Vaderlandsche Letter-oefeningen 1817/1, p. 387.

9 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 4.

10 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 22.

11 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 22.

12 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 23-24.

[p. 10]

 

Nabij de Dierbre lag; haar worsteling moest hooren,

 

Maar, voor mijn arme kind, mijn angst en tranen

 

smoren;

 

Toen ik, met oor en hart, aan hare sponde hing,

 

En elke bange schok mij, koud, door de ad'ren ging.

 

Toen in mijn duist're ziel geen vonkje hoop meer blikte,

 

En ieder uurslag, als haar doodsklok, mij verschrikte.¹³

Toen de geliefde overleed, was de dichter ontroostbaar en in de greep van de wanhoop:

Hoe vloog ik op, - mijn smart, mijne onmagt gansch

vergeten,

En stond reeds voor haar bed, schier zonder 't zelf te

weten;

En lag reeds aan haar borst, en riep haar keer op keer,
En kuschte haar! vergeefs! - helaas! zij was niet meer.
(...)
En ik... hoe stond ik daar! ja, als aan de aard geklonken,
Verplet - verbrijzeld - in mij zelven weggezonken;
Aan al de folt'ring van het grievendst wee ten doel!¹⁴

Aan het sterfbed gezeten, kreeg hij echter plots het gevoel alsof zijn vrouw tot hem sprak. Hierdoor maakte zijn wanhopige smart geleidelijk plaats voor een ander soort verdriet. Hij voelde dat hij haar, hoewel zij voorgoed verdwenen was, eenmaal terug zou zien. Door tranen overmand wierp hij een laatste blik op haar lichaam en gaf haar daarna aan de aarde prijs. Het vers eindigt met de ontroerende regels:

Gij zijt de mijne nog, schoon hier voor mij verloren.
Ook ik blijf de uwe steeds, schoon nog aan de aard

verkleefd;

Terwijl reeds uwe geest in hooger kringen zweeft!
Wat afstand tusschen ons!.. geen nood! - hij zal niet

hind'ren.

Met elke schreê naar 't graf, zie ik hem staag

vermind'ren.

God weet, hoe weinig nog! maar ook, - hoe lang

verbeid,

Zij komt - de laatste, die ook mij ter ruste leidt.
Zij komt, de laatste komt, - en de afstand is verdwenen;
Zij komt, - de laatste komt, en - eindigt in heréénen;
Eerst, waar ons 't zelfde graf zijn stillen schoot zal bien,
En dan - o zaal'ge Hoop! en dan - bij 't wederzien.¹⁵

13 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 24.

14 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 25.

15 De Kruyff, De Hoop des Wederziens, p. 29-30.

Besluit

De hereniging in het graf liet niet lang op zich wachten. Jan de Kruyff ontsliep één dag voor Kerstmis, op 24 december 1821 in Den Haag, ‘na eene kortstondige ziekte, aan een plotseling verval van krachten’.¹⁶ Hij had zijn vaderstad twee jaar daarvoor verlaten om bij zijn jongste dochter en haar echtgenoot te kunnen wonen. Of hij zijn geliefde Martha Jacoba Luzac heeft weergezien, zoals hij vurig hoopte, weten we niet. Maar met zijn dichtstuk De Hoop des Wederziens, dat tot twee keer toe herdrukt werd, heeft Jan de Kruyff junior voor haar een onvergetelijk monument opgericht dat het verdient opnieuw gelezen te worden.

16 Leydse Courant, 28 december 1821.