Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 27

[p. 72]

Apocalyps 2012

Kees M. Paling

Tijdens de millenniumwisseling, zo'n tien jaar geleden, ging de wereld uiteindelijk toch niet ten onder, alle gevreesde doemscenario's ten spijt. Maar voor de ware gelovigen is er toch weer hoop: de volgende Apocalyps is vastgesteld op 21 december 2012.

Zo'n tien jaar geleden telde de wereld de dagen, uren en minuten af tot het grootste evenement aller tijden: de millenniumwisseling 2000, de overgang naar de 21ste eeuw.

En hoewel puristen volhielden dat het derde millennium pas begon op 1 januari 2001 (een discussie die ook al in 1899 had gewoed),¹ was voor iedereen duidelijk dat oud en nieuw 1999 het enige, echte moment was. In de laatste maanden van 1999 leefde de hele wereld in de verwachting dat men deelgenoot zou worden van een geweldig festijn. Media, ondernemers en verstokte feestgangers waren al jaren bezig met de voorbereidingen. En cultuursociologen en -filosofen waagden zich in de jaren negentig aan allerhande beschouwingen over de sociale en culturele implicaties van de naderende millenniumwisseling. In het laatste decennium van de twintigste eeuw verscheen een boekenplank aan publicaties, waarin vooral teruggegrepen werd naar eerdere eeuwwendes en soms vooruitgekeken werd naar de beloftes van het derde millennium.²

1 Om een einde te maken aan alle getouwtrek stelde Keizer Wilhelm 11 per decreet vast, dat in Duitsland de 20ste eeuw op 1 januari 1900 zou beginnen. Niet iedereen was het daar echter mee eens. Zo liet de vorst van Reuss, een der vorsten van Thüringen, bekendmaken dat op zijn grondgebied 1 januari 1900 gewoon gevierd zou worden als een normale jaarwisseling.
In het nog altijd Victoriaanse Engeland - waar koningin Victoria in 1897 nog haar vijftigjarig jubileum als regerend vorstin had gevierd - was het de ‘royal astronomer’ die namens Buckingham Palace bepaalde dat de eeuwwisseling zou plaatsvinden in de nacht van 31 december 1900 op 1 januari 1901. Daarmee leek de toon gezet voor de Britse eigenzinnigheid ten opzichte van de rest van Europa, zoals deze zich gedurende de gehele twintigste eeuw zou manifesteren. Toch leek de geschiedenis de Britten achteraf gelijk te geven, toen begin 1901 inderdaad een einde kwam aan een tijdperk - het Victoriaanse - omdat op 22 Januari van dat jaar koningin Victoria overleed.

2 Enkele titels: Eugen Weber, De Apocalyps. Het Einde der Tijden door de eeuwen heen, Bert Bakker, 1999; Sander Hendriks e.a., De Magie van het Millennium. De eeuwwisseling in heden en verleden, Kosmos, 1998; Richard Bremer, Tekenen van een Nieuwe Tijd. Kondigt golf van wonderen andere beschaving aan? BZZTôH, 1997; Ian Gurney, De Cassandra voorspelling. Het Einde der Tijden nadert, Elmat, 1999; Jan Willem van Henten (red.), Visioenen aangaande het Einde. Apocalyptische geschriften en bewegingen door de eeuwen heen, Meinema, 1998; Stephen Jay Gould, Vraagtekens bij het millennium, Contact, 1997; Mark Heirman, Apocalyptische Tijden; vriend en vijandin de 21ste eeuw, Houtekiet, 1999; John van Auken, Eindtijd verwachtingen. Voorspellingen van Nostradamus, Edgar Cayce en anderen, Ankh-Hermes, 1997; Asa Briggs e.a., Fins de Siècle. How centuries end, 1400-2000, Yale University Press, 1996; Hal Lindsey, Planeet Aarde 2000 A.D., Nova press 1995; Chris van der Heijden, Hemel, hel of heden. Een kleine geschiedenis van het jaar 2000, Conserve, 1993; Pietro Archiati, Chaos en Hoop. Apocalyptische tekenen bij de overgang naar het derde millennium, Vrij Geestesleven, 1997; M.F. Elling, Het Einde der Tijden. Voorspellingen, overwegingen en verzuchtingen over het einde van de mensheid en de wereld, Meulenhoff, 1997; Nick Hanna, The Millennium, a rough guide to the year 2000, Rough Guides, 1998; Richard Knight, The Millennium Guide; parties, events and festivals around the world, Trailblazer, 1998.

Wisseling der Millennia

Een eerder ‘Fin de Millennium’ had de christelijke wereld in feite slechts meegemaakt in de periode rond het jaar duizend na Christus. Vergelijkbaar waren die periodes niet of nauwelijks, omdat de verschillende bronnen over de gebeurtenissen aan het eind van het eerste millennium elkaar tegenspraken. Gaan we af op de populaire ondergangs-literatuur van auteurs als Charles Berlitz,³ dan zou de middeleeuwse mens sidderend van angst en samenhokkend in kerken en kathedralen het Einde der Tijden hebben afgewacht. Maar hoewel het ook in die jaren niet ontbroken heeft aan millenniaristische groeperingen of ‘tekens aan de hemel’ (kometen en zonsverduisteringen), gaan meer serieuze historici als de Fransman Duby ervan uit dat het merendeel van de bevolking de eerste millenniumwisseling gelaten, zoniet onverschillig heeft ondergaan.⁴ Niet onwaarschijnlijk is, dat men in die tijd de wisseling der seizoenen als belangrijker - om niet te zeggen reëler - heeft ervaren dan de wisseling der millennia. Daardoor werd de naderende Dag des Oordeels vooral een zaak van geletterden en geestelijken, en per definitie waren zij het ook die daarvan getuigenis aflegden in brieven en geschriften.

3 Charles Berlitz, Doomsday 1999: countdown to the new Apocalypse, Granada, 1982.

4 George Duby, Het jaar Duizend, De Arbeiderspers, 1982.

Fin de Siècle

Een vruchtbaarder vergelijking was dan wellicht die van de nadagen van de twintigste eeuw met het Fin de Siècle aan het eind van de negentiende eeuw. Aan het eind van die laatste eeuw draaide in Wenen - in de woorden van de satiricus en essayist Karl Kraus - het ‘proefstation van de ondergang van de wereld’ op volle toeren,⁵ terwijl in Parijs het ‘Fin de Siècle’ werd uitgevonden, in een grillige werveling van decadentie en allure. Het was een cultureel klimaat dat gekenmerkt werd door een vreemde mengeling van cultuurpessimisme en

5 Allan Janik, Stephen Toulmin, Het Wenen van Wittgenstein, Boom, 1986.

[p. 73]

vooruitgangsgeloof; van decadentie en verval naast bloei en innovatie. Een klimaat dat doorwerkte in alle aspecten van het maatschappelijk leven, van kunst en wetenschap tot politiek en diplomatie.

Op dit Fin de Siècle werd in het Nederland van de jaren negentig op verschillende manieren teruggegrepen. Zo organiseerde het Bureau Studium Generale van de Universiteit Utrecht in vrijwel het gehele decennium lezingen over kunst en wetenschap aan het eind van de negentiende eeuw, om deze voordrachten vervolgens te bundelen in interessante publicaties.⁶ Aan het eind van de jaren negentig publiceerde de Volkskrant een serie artikelen over het Fin de Siècle, terwijl het Concertgebouw een concertserie organiseerde rond composities uit het einde van de negentiende eeuw.⁷ Maar wie deze beschouwingen en alle andere publicaties die in die jaren verschenen, aan zich voorbij liet trekken, kon niet anders concluderen dan dat het tijdens het Fin de Siècle heel wat interessanter was toegegaan dan in de nadagen van de twintigste eeuw. Natuurlijk, het ging economisch heel goed met de westerse wereld. Op dat punt viel er weinig te klagen. Maar waar waren de baanbrekende weten-chappelijke inzichten? De revolutionaire nieuwe kunststromingen? De wereldbestormende politieke visies? In postmoderne termen: de ‘grote verhalen’? Wat, in andere woorden, maakte het leven in die jaren boeiend, interessant en de moeite waard?

Al met al leek het meer op een ingeslapen, ingezakte cultuur van zelfgenoegzaamheid. En zoals de negentiende eeuw pas eindigde toen de Grote Oorlog een einde maakte aan de belle époque van aloude keizerrijken en nieuwerwets vertier, zo kwam er ook een einde aan de gezapigheid van het twintigste-eeuwse Fin de Millennium met de aanslag op de Twin Towers en de de moord op Fortuyn. Gezapigheid sloeg om in geklaag en gemopper en voor het eerst in vijftig jaar zakte het vertrouwen in de regering naar een naoorlogs dieptepunt.⁸

6 Div. auteurs, Eeuwwende 1900 / Aanloop tot millenniumwende 2000, Bureau Studium Generale Universiteit Utrecht, 2003-2007.

7 Zie o.a. Janik & Toulmin (noot 5); Carl Schorske, Vin de Siècle Vienna; politics and culture, Vintage books, 1981; Eugen Weber, Frankrijk, Fin de Siècle, Agon, 1993; Shearer West, Fin de Siècle; Art and Society in an Age of Uncertainty, Overlook Press, 1994.

8 Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 2004, scp, 2004.

Millenniumbridge

Natuurlijk had het in de jaren negentig niet ontbroken aan mensen die iets bijzonders wilden maken van de naderende millenniumwisseling. Al in 1978, met de opening van het Centre Pompidou in Parijs, installeerden de Fransen een klok die zou aftellen tot het jaar 2000. In 1993 volgden de Engelsen met de instelling van een officiële millenniumcommissie, die een budget kreeg van een kleine vijf miljard gulden. Mede daardoor zouden de inwoners van Londen ook nog iets overhouden aan de millenniumviering: het reuzenrad vanwaaruit je nog steeds een prachtig uitzicht hebt over de Britse hoofdstad, en de Millenniumbridge, die de beide oevers van de Theems verbindt, maar die tevens als een soort oprijlaan dient naar Tate Modern, de vestiging van de Tate Gallery waar vooral moderne kunst wordt getoond.⁹

9 Kees M. Paling, Het Fin de Siècle als uitdaging. Cultuur aan de vooravond van het derde millennium, ambo, 1996.

Dubbel Duizend

Dat de zo nuchtere Nederlanders zich nog iets meer konden voorstellen bij een millenniumwisseling dan louter méér drank, méér eten en méér kruitdamp dan gewoonlijk, bleek toen NRC Handelsblad op oudejaarsdag 1994 (nog vijf jaar te gaan...) een prijsvraag uitschreef voor het beste idee of projectvoorstel ter markering van het jaar 2000. Er kwamen uiteindelijk meer dan 400 inzendingen binnen, van zeer uiteenlopende omvang en kwaliteit. Over dit laatste aspect was de jury overigens niet erg te spreken. Eén jurylid sprak zelfs van ‘geestelijk macramé’, en dat bleek dan ook reden genoeg om slechts eervolle vermeldingen toe te kennen.

Uiteindelijk werd de viering van deze historische gebeurtenis vooral overgelaten aan de markt - zoals ze dat aan de overkant van de Atlantische Oceaan ook deden. In de Verenigde Staten speelden slimme ondernemers in op elke verwachting van de consument. Aan feestvierders verkocht men kaartjes voor het grootste popconcert aller tijden: de vijftig grootste popgroepen van de wereld vijf dagen lang op allerlei podia in de woestijn van Californië. Het concert zou medio 1999 worden afgeblazen wegens te weinig belangstelling. Men verkocht feestkleding, kalenders, champagne en millenniumreizen aan eenieder die deze gelegenheid aangreep om eens goed de bloemetjes buiten te zetten. Zo was er in Nederland door particulieren een Stichting Dubbel Duizend opgericht met als enig doel het organiseren van een dubbele millenniumviering op de Fiji-eilanden. De stichting

[p. 74]

wilde haar leden een ‘sprookje van 2000 en 2 nachten’ aanbieden, omdat de tijdgrens dwars door deze eilandengroep heenloopt. Daardoor werd het mogelijk om de eeuwwende eerst op een westelijk eiland te vieren en dit 24 uur later op een oostelijk eiland nog eens dunnetjes over te doen.⁹

Maar ook voor de doemdenkers was er een aanbod. Van voedsel pakketten tot machinegeweren, van gasmaskers tot zuiveringstabletten, in elke behoefte kon worden voorzien. En zo konden zelfs zij die geloofden in het Einde der Tijden, de Dag des Oordeels afwachten in betrekkelijke berusting.

9

Selffulfilling prophecy

Wat er in die nadagen van de twintigste eeuw vooral ontbrak, was enig besef van de kracht van sociale dynamiek. En dat terwijl de Amerikaanse socioloog Thomas al decennia eerder zijn theorema had geformuleerd: ‘als mensen een situatie als werkelijk ervaren, dan zullen zij daar ook naar handelen’. Zijn collega Merton zou dat later uitwerken tot de theorie van de ‘selffulfilling prophecy’. Als maar genoeg mensen denken dat de beurs zal inzakken en daar ook naar handelen (door al hun aandelen te verkopen), dan zakt de beurs ook in. En wanneer mensen het Einde der Tijden verwachten en bijvoorbeeld gaan hamsteren, dan komt die ondergangssfeer griezelig dichtbij met al die lege schappen in de winkels. Daar staat tegenover dat het ook mogelijk is om die dynamiek op een positieve manier aan te wenden. Door een wervend toekomstbeeld te schetsen of een aansprekend visioen. Een rol die kunstenaars, wetenschappers en politici op het lijf geschreven stond, maar die in die laatste maanden tot de millenniumwisseling door niemand werd opgepakt.⁹

9

Nostradamus

Daar door bleef alleen datgene over waar media en publiek het meest in geïnteresseerd waren: slecht nieuws en onheilsvoorspellingen. En wederom werden zij op hun wenken bediend. Want in de aanloop naar het jaar 2000 ontbrak het niet aan voorspellingen over het naderende Einde der Tijden. Of het nu kwam door het computerprobleem (Y2K),¹⁰ een fatale stand van de planeten in ons zonnestelsel, een omkering van de magnetische polen of de komst van het Beest van de Apocalyps, ‘the end of the world as we know it’ was op handen. Bewijzen hiervoor werden ontleend aan de astrologie, de Openbaring van Johannes, de profetieën van Nostradamus en de visioenen van de heilige Malachias.¹¹ Maar op 1 januari 2000 bracht het nieuws 24 uur lang louter beelden van feestende wereldburgers, van Kiribati in de Stille Zuidzee tot Hawaï aan de andere zijde van de datumgrens. De lang verwachte Apocalyps bleef uit en menig doemdenker had zich ten onrechte verschanst in een grot, bunker of kelder, met proviand voor zes maanden en tot de tanden bewapend.

10 De millenniumwisseling leverde welgeteld twee thrillers over het computerprobleem op: Y2K van R.J. Pineiro, Tor Book, 1999, en Mark Joseph, Deadline Y2K, St. Martin's Press, 1999.

11 Zie: Kees M. Paling, Mijnheer Van Dale en de Apocalyps; de ondergang van de wereld in 80 dagen, Aspekt, 1999, in ingekorte vorm verschenen als millennium-feuilleton in de Haagsche Courant, aug/sept 1999.

Petrus van Rome

De kater was groot, maar zou zeker niet lang duren. Want zoals de Britse historicus Norman Cohn in de jaren zestig al aantoonde in zijn studie The pursuit of the millennium,¹² geloven doemdenkers wel in uitstel, maar nooit in afstel. Had de bestseller The Bible Code niet een atoomoorlog voorspeld voor het jaar 2006? Geen probleem, want voor elke misser is een dieperliggende oorzaak, die de ware gelovigen slechts kan sterken in hun overtuiging dat het over vier jaar wel zover is. De volgende Dag des Oordeels is namelijk vastgesteld op 21 december 2012. Die voorspelling is ditmaal niet ontleend aan de profetieën van Nostradamus. De kwatrijnen van deze zestiende-eeuwse Franse astroloog zijn immers dermate raadselachtig geformuleerd en in een willekeurige volgorde geplaatst, dat zij aan vrijwel elke historische of toekomstige gebeurtenis kunnen worden gekoppeld. In dat opzicht maken de visioenen van de heilige Malachias nog meer kans. Deze twaalfde-eeuwse Ierse bisschop had tijdens een bezoek aan Rome een visioen, waarin hij alle 112 toekomstige pausen aan zich voorbij zag gaan. De huidige Paus Benedictus xvi is in deze rij de op één na laatste. En de allerlaatste wordt ‘Petrus van Rome’ genoemd en kan dus ook de wederopstanding zijn van de apostel Petrus, die immers ooit de eerste paus van Rome is geweest.¹³

12 Norman Cohn, The Pursuit of the Millennium, Oxford University Press, 1961.

13 Michael Drosnin, The Bible Code, Simon & Schuster, 1997.

Maya-kalender

De nieuwste voorspelling is echter vooral gebaseerd

[p. 75]

op de kalender van de Midden-Amerikaanse Maya's. Net als de oude Egyptenaren hadden de Maya's een fabelachtige kennis van de sterrenhemel. Zo konden de Maya-astronomen zon- en maansverduisteringen eeuwen tevoren voorspellen. Met dezelfde precisie stelden ze een kalender op die niet alleen de dagen, maanden en jaren aangaf, maar die tevens werkte met een kosmische cyclus van 12.000 jaar. Bij de overgang van de ene naar de andere cyclus doen zich dusdanige natuurrampen voor dat het voortbestaan van elke beschaving op het spel staat. Volgens de overlevering ging bij de vorige transformatie - rond 10.000 voor Christus - het legendarische rijk Atlantis ten onder.

De eerstvolgende zondvloed wordt verwacht rond 21 december 2012. Die verwachting leeft overigens niet alleen bij de Maya's in Midden-Amerika, maar ook bij de afstammelingen van de Inca's in Peru, de Yaqui en Azteken in Mexico, de Hopi, Navajo en Pueblo-indianen in het zuiden van de Verenigde Staten en de Cherokee en Seneca aan de oostkust. Sinds het eind van de jaren negentig organiseren Maya-sjamanen bijeenkomsten voor vertegenwoordigers van alle hiervoor genoemde volken, in een poging het naderende onheil te keren.¹⁴

Overigens werd in het novembernummer van het tijdschrift Natuurwetenschap & Techniek de hele berekening rond de Maya-kalender weer in twijfel getrokken. Wetenschappers beweerden dat bij nader inzien de Maya-kalender pas over twee eeuwen afloopt, ergens rond 2208.¹⁵ Of dat voldoende ‘bewijs’ is voor de ‘gelovigen’, moet echter ten zeerste worden betwijfeld. Voor hen ligt het Einde der Tijden (weer) vast op 21 december 2012.

14 John Major Jenkins, Galactic Alignment; The Transformation of Consciousness according to Mayan, Egyptian and Vedic Traditions, Bear & Company, 2002.

15 ‘Wereld vergaat pas in 2208’. In: NRC Handelsblad, 26 oktober 2009.

Crystal skulls

Een belangrijke rol lijkt daarbij weggelegd voor de kristallen schedels, objecten die volgens de Maya-overlevering zo oud zijn als de wereld zelf en waaraan bijzondere krachten worden toegeschreven. Zo zouden zij informatie bevatten over het verleden en de toekomst van de mensheid. In The mystery of the crystal skulls, naar de gelijknamige bbc-documentaire, deden Chris Morton en Ceri Louise Thomas verslag van hun zoektocht naar de waarheid achter de schedels.

Zij achterhaalden een aantal van de schedels in

Crystal skull, in Musée du Quai Branly in Parijs.
(Volgens laatste onderzoeken daterend uit 18e of 19e eeuw. Bron: Wikimedia, geraadpleegd 19-11-2009.)

particulier dan wel publiek (British Museum en het Amerikaanse Smithsonian) bezit en lieten deze onderzoeken door onder andere een Brits forensisch instituut en het laboratorium van het Amerikaanse Hewlett Packard. In het forensisch instituut werd het gezicht van één van de schedels gereconstrueerd en dit bleek duidelijk een vertegenwoordiger van de Midden-Amerikaanse indianenvolken.¹⁶

16 Chris Morton and Ceri Louise Thomas, The Mystery of the Crystal Skulls, Thorsons, 1997.

Atlantis

Bij Hewlett Packard, waar men veel ervaring heeft met kristallen, werd vastgesteld dat de schedels uit één brok natuurlijk kristal bestaan, dat - zoals veel kristal - het vermogen bezit om informatie op te slaan. Verder konden de schedels licht kanaliseren: werd een sterke lichtbron op de onderzijde van de schedel gericht, dan schoten er geconcentreerde

[p. 76]

lichtbanen uit de oogkassen naar voren. Merkwaardiger was echter, dat nergens een aanwijzing was te vinden van het gebruik van moderne gereedschappen. Daardoor was het niet mogelijk om de ouderdom van de schedels vast te stellen. Zonder gereedschap zou het handmatig vervaardigen van een kristallen schedel - met zeer zorgvuldig gebruik van water en zandkorrels - circa 300 manjaren in beslag nemen. Een bijna onmogelijke prestatie voor een ‘primitieve’ samenleving. Voor de Maya's is de oplossing echter simpel: volgens hen komen de kristallen schedels van de sterren en dateren ze nog van vóór het begin van de menselijke beschaving. Of ze daarmee doelen op de nazaten van Atlantis of op buitenaardse wezens, is niet geheel duidelijk - beide zullen voor de indianenvolken ‘niet van deze wereld’ zijn geweest.

Indiana Jones

De eerste publicaties over de Maya-kalender verschenen al vóór de millenniumwisseling, en inmiddels heeft zich een kleine bibliotheek gevormd met berekeningen en onheilsvoorspellingen rond de naderende Apocalyps. Ook de kunst en de commercie hebben het jaar 2012 ontdekt. Bestseller-schrijfster Manda Scott beschrijft in haar recente thriller The crystal skull de jacht op de laatste, nog ontbrekende schedel die de wereldwijde kring van dertien kristallen schedels moet completeren, wil de mensheid overleven.¹⁷. Diezelfde dertien schedels keren terug in Steven Spielbergs nieuwste avonturenfilm Indiana Jones and the kingdom of the crystal skulls, waarbij Spielberg kiest voor de buitenaardse variant.

Eind 2009 is de speelfilm 2012 te zien, die in de goede rampenfilmtraditie laat zien wat er allemaal staat te gebeuren bij het aflopen van de kalender.

17 Manda Scott, Het verborgen kristal, Bruna, 2008.

Hobbithuizen

Met de nadering van de beruchte datum zal het aan onheilsprofeten niet ontbreken. En net als rond het millennium, zullen groepen mensen zich verschansen in bunkers of zich hoog in de bergen een schuilplaats bouwen. Speciaal voor hen is er het boek How to survive 2012; tactics and survival places for the coming pole shift van de Belg Patrick Geryl.¹⁸

Als we deze zuiderbuur mogen geloven - het is inmiddels zijn derde boek over 2012¹⁹ - zijn we nergens echt veilig voor de aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, orkanen en vloedgolven die ons staan te wachten.

Op zijn website www.howtosurvive2012.com valt te lezen dat Europa een nucleair Armageddon zal worden, vanwege de vele kerncentrales die door het natuurgeweld zullen openbreken. De Verenigde Staten en Canada zullen onder een ijskap verdwijnen en delen van andere continenten zullen door de vloedgolven worden verzwolgen. Het enige continent waar het relatief rustig zal zijn, is Afrika. Met het geld van zijn eerste boeken heeft Geryl inmiddels grond aangekocht in de Zuid-Afrikaanse Drakensbergen. Op deze plek, met weinig tot geen vulkanische activiteit en hoog genoeg om de vloedgolven te weerstaan, hoopt hij de Apocalyps te overleven. Hij gaat er voorraden aanleggen en containers ingraven, die hij voor veel geld wil verhuren als een soort hobbithuizen. Voor wie daartoe niet de middelen heeft, is er volgens Geryl nog een andere optie: koop een ETAP, een kajuitzeiljacht voor vier personen, dat gegarandeerd niet kan zinken en altijd met de kajuit omhoog komt bovendrijven. Het zal niet verbazen dat de ETAP van Belgische makelij is.

18 Patrick Geryl, How to survive 2012; tactics and survival places for the coming pole shift, Adventures Unlimited Press, 2007.

19 Eerder verschenen: De Orion Profetie, Strengholt, 1998 en The World Cataclysm in 2012, Adventures Unlimited Press, 2003.