Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 27

[p. 31]

Over de leraar Nederlands in Droom is 't leven (1953) van Willem G. van Maanen ‘Nooit de daad bij het woord’

Peter Altena

Soms lees je dankbare herinneringen van schrijvers aan hun leraren Nederlands. Rob Nieuwenhuys werd door zijn leerlingen Bernlef en Schippers zo vaak de hemel in geprezen, dat het hem bij leven moet zijn gaan duizelen. Gerard Reve tekende met dankbaarheid het portret van zijn leraar Nederlands, D.A.M. Binnendijk.

Die dankbaarheid lijkt te wijken op het moment dat de leraar Nederlands zijn intrede doet in de roman. Zo is er Theo Altena, de leraar Nederlands van het Westfries College in De buitenvrouw van Joost Zwagerman: een bekrompen en angstige man, verdwaald in de wereld van overspel en discriminatie. Benauwdheid kenmerkt ook Frits Schotel de Bie, de leraar Nederlands in Ivoren wachters van S. Vestdijk: in de klas behandelt hij Justus van Effen en buiten de klas heeft hij geen idee.

Dankbaarheid geldt evenmin de neerlandicus, de gestudeerde literatuurbeschouwer met zijn voorliefde voor structuren, diepgang en dubbele bodems. Maarten 't Hart heeft meer dan eens de staf gebroken over de academisch geschoolde neerlandicus en diens onverdraaglijke betweterij. Kees Fens, zo lang de vaandeldrager van de neerlandistiek, heeft enkele jaren geleden in de Volkskrant de neerlandistiek min of meer dood verklaard, al was dat dan niet het gevolg van 't Harts fatwa. Wat ik ervan onthouden heb, is dat de neerlandicus volgens Fens weinig nut meer had, de academische opleiding stelde ook weinig meer voor, misère alom.

De neerlandicus mag dan tot een bedreigde mensensoort behoren, de leraar Nederlands blijft een veel voorkomend personage in de literatuur. En vermoedelijk ook nog wel enige tijd buiten de literatuur. In de Nederlandse literatuur moet hij het naar het schijnt afleggen tegen de leraar geschiedenis, maar hij wint het in de literatuur van de voorbije honderd jaar dan weer moeiteloos van de leraren wiskunde of gymnastiek.

Het verlangen om een geschiedenis van de leraar Nederlands in de Nederlandse literatuur te schrijven wordt gedempt door de herinnering aan eertijds populaire studies over pakweg de notaris en de dominee in de Nederlandse literatuur, studies die veelal ontaardden in eindeloze overzichten, voorzien van wat knorrige kanttekeningen over de vertekening van het honorabele beroep in de literatuur. Misschien verschaffen beelden van de leraar Nederlands, zoals die voorkomen in de literatuur, desondanks enig zicht op de veranderingen in het imago van deze benarde beroepsgroep, misschien willen deze beelden zelfs wat meer zeggen.

[p. 32]

De leraar Brom

In de subtiele novelle Droom is 't leven, waarmee Willem G. van Maanen in 1953 debuteerde, treedt een leraar Nederlands op: zijn naam is Brom en toen hij bijna zestig was, is hij ‘met vervroegd pensioen’ gezonden. De naam Brom laat intussen weinig ruimte voor optimistische associaties: het vervolg bevestigt alle sombere vermoedens.

Over de reden van zijn vervroegde pensionering wordt bepaald niet geheimzinnig gedaan: hij maakte in de klas dubbelzinnige grapjes en hield er een wat ongezonde belangstelling voor jonge meisjes op na. Klachten daarover verleidden de directeur om wat eerder afscheid van Brom te nemen. zijn reputatie van ‘vieze oude man’ doet hij in de novelle eer aan door een van zijn huisgenoten te bespioneren. Slachtoffer van zijn voyeurisme is Liesje Hemeling, een jonge celliste. Hij kan haar kamer zien als hij door een gaatje in de vloer kijkt.

De suggestie wordt gewekt dat het voyeurisme van Brom in de plaats is getreden van echt leven. Verder dan vieze praatjes en gluren is hij niet gekomen, weet de verteller, ‘hij heeft nooit de daad bij het woord gevoegd’. Of de lezers en de levenden daar erg rouwig over moeten zijn, wordt wijselijk in het midden gelaten.

Brom is een man van het woord en hij gedraagt zich conform de reputatie van de leraar Nederlands als een onverbeterlijke frik. Als de celliste bij hem haar nood klaagt en onhandig genoeg laat weten dat ze de laatste tijd zichzelf niet meer is, antwoordt Brom met een zeker zelfgenoegzaam sarcasme: ‘Wie ben je dan wel, Liesje, als je jezelf niet bent?’ Bravo! Uiterst gevat. Wat later adviseert hij haar om altijd in het woordenboek te kijken als ze een onbekend woord hoort. Met enige schaamte hoor ik het mezelf zeggen.

De leraar Nederlands is bij Van Maanen zo verliteratuurd dat hij zich het liefst ziet ‘als een romanfiguur’: van al wat hij voelde of dacht, zocht hij een voorbeeld in de literatuur. Al in het begin van de novelle heet het dreigend: ‘De literatuur heeft de oude leraar te pakken.’ De literatuur laat niet meer los en de leraar mist daardoor het leven.

Broms canon en het leven

In het huis waar de oud-leraar woont, voltrekt zich aan twee jonge bewoners een drama. Het gaat om de al genoemde celliste, wier achternaam even weinig goeds belooft als die van de leraar, en om Vosmaer, een jonge student wijsbegeerte en letteren. De student heeft in de novelle alleen een achternaam en die achternaam is in de literatuurgeschiedenis geen onbekende. Met beiden loopt het verkeerd af, zij raken verstrikt in het labyrint van angsten fantasie.

Dat rampen zich aankondigen ziet Brom wel, maar hij kleedt dat alles gewoontegetrouw en veiligheidshalve in de gewaden van de oudere letterkunde, zodat hij alles net niet ziet. Hij vergelijkt Liesje met Mariken van Nieumeghen en ziet in de booswicht Roffiaan, die haar in het ongeluk stort, een nieuwe Moenen. In de student Vosmaer herkent hij de gedaante van Piet Paaltjens: de student spreekt in snikken en grimlachjes. Ook de Reinaert en het werk van Anthonis de Roovere komen voorbij in het leven en de gesprekken van Brom. De consequenties van de gelijkenis tussen leven en literatuur weigert Brom te aanvaarden: hij ziet deze wel maar kijkt weg als daadkracht gevraagd wordt.

Brom troost zich op het slagveld met het werk van Jan Luyken. Op diens oeuvre was hij op jonge leeftijd gepromoveerd en nu grijpt hij naar ‘Droom is 't leven, anders niet’, de eerste regels van het gedicht ‘Air’ uit Luykens Duytse lier (1671). Een voorzichtig ontwaken besluit de novelle, Brom slaat het boek dicht en smeekt om gewekt te worden uit de droom. Te laat, te laat, helaas.

Brom, Brom en Meeuwesse

Interessant is het referentiekader van Brom en zijn benadering van literatuur. Intrigerend is in dat verband vooral zijn Luyken-dissertatie. Het toeval wil dat enige tijd voor de verschijning van Droom is 't leven, in Utrecht een proefschrift over Luyken verdedigd werd: met Jan Luyken als dichter van de Duytse lier schreef Karel Meeuwesse (1914-1991) in 1952 eigenlijk het eerste fatsoenlijke boek over Luyken. Wat Meeuwesse in zijn proefschrift betoogde, vertoont grote overeenkomsten met wat

[p. 33]

Brom naar eigen zeggen al als jongeman beschreef: de weg van Luyken van eros naar mystiek. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat Van Maanen door het boek van Meeuwesse geïnspireerd werd om zijn Brom met Luyken in verbinding te brengen. Bij de naam Brom zal de lezer van tegenwoordig onmiddellijk aan een speaking name denken, maar in 1953 werd ongetwijfeld óók gedacht aan Gerard Brom (1882-1959), gedurende een lange periode hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Gerard Brom ging in mei 1952 met emeritaat. De bladzijden die Jos Joosten in Lijnen en breuken (1998) aan de jaren van Brom als hoogleraar wijdde, geven de indruk dat de hoogleraar zijn achternaam als speaking name met ere droeg. Een van de opvolgers van Brom in Nijmegen was overigens... Meeuwesse, maar dat was enkele jaren na Droom is 't leven.

De literatuur waar de gepensioneerde leraar naar verwijst, is uitsluitend oudere literatuur; de geschiedenis houdt voor hem op bij Piet Paaltjens. Dat kan een gevolg van Broms specialisatie en voorliefde zijn, maar het tekent de man óók als een man van het verleden. De literatuur van de twintigste eeuw heeft in het hoofd van Brom geen asiel gevonden. Het is vooral de ‘oude’ literatuur die de oude leraar te pakken had.

In Broms benadering van literatuur domineert het bewonderend citeren. De Roovere en Luyken worden aangehaald en daarbij blijft het dan. Geen zinnig woord van analyse wordt aan de regels toegevoegd. Het citaat van De Roovere wordt ingeleid met een soort handboekenwijsheid, waarvan de houdbaarheidsdatum reeds lang overschreden lijkt: ‘Anthonis de Roovere, (...), een Brugse metselaar, inderdaad. Een eigenaardige verschijning in onze letterkunde, speels en toch somber.’ In dat opzicht oogt de leraar Nederlands Brom nu als een schim van voorbije neerlandistiek, maar misschien was die leraar Nederlands in 1952 en 1953 nog geen anachronisme.

In 1996 herinnerde de Nijmeegse hoogleraar Van den Toorn zich de koude douche die de student Nederlands van weleer bereid werd: ‘letterkunde betekende historische letterkunde; de twintigste eeuw was veel te modern om bestudeerd te kunnen worden’. Van Maanen bleef dus ongelezen en Brom en Meeuwesse hoefden zo niet op zoek naar de verschillen met de verbeelde oud-leraar Nederlands.

De leraar Nederlands staat er in de novelle van Van Maanen lelijk op: een geperverteerde schoolvos, die in uit het verleden geleende dichtregels spreekt en ongeschikt is voor het leven.

Laat het niet waar zijn!