Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 27

[p. 19]

Commentaren op Beets' Uitstapje naar Londen Een reisje kritisch bekeken

George Slieker

Nadat Nicolaas Beets (1814-1903) in 1839 zijn Camera Obscura had laten verschijnen, trad hij het daaropvolgende jaar in het huwelijk en werd predikant te Heemstede. Het was nu echt uit met de pret: in hetzelfde jaar 1840 verscheen nog wel de tweede druk van de Camera, het boek dat later zijn magnum opus zou worden, maar daarna wijdde Beets zich volledig aan zijn ambt. Pas ruim tien jaar later, in 1851, verscheen de vermeerderde derde druk van de Camera.

In de tussentijd had Beets zich met volle overgave op zijn predikantenroeping gestort; uit hoofde daarvan ondernam hij ook wat wij nu dienstreizen zouden noemen. In 1847 vertrok hij voor korte tijd naar Londen om daar aanwezig te zijn bij een groot congres van Engelse evangelisten. Tevens wilde hij de door hem bewonderde evangelist John Angell James (1785-1859) ontmoeten. Beets beschreef zijn ervaringen in ‘brieven aan een vriend’ in de jaargangen 1847, 1848 en 1849 van het Tijdschrift De Vereeniging. In 1849 werden Beets' verslagen gebundeld en uitgegeven onder de titel Herinneringen en Indrukken van een kleinen uitstap naar Londen in Mei 1847. Het nu tamelijk zeldzame werkje zag het licht bij de Amsterdamse uitgever H. Höveker.

Wie denkt Beets hier te vinden als reisauteur, heeft het mis: behalve het relaas van de overtocht en de aankomst in Londen geeft het boekje vooral het verslag weer van Beets' spirituele ervaringen en ideeën tijdens de vele samenkomsten. Voor een van de eerste keren wordt hier ook zichtbaar wat later het ‘probleem Beets’ zou worden genoemd: de eens zo studentikoze Beets is hier volledig predikant geworden en neigt soms naar religieuze dweepzucht. Het boekje wemelt dan ook van de bijbelcitaten en verwijzingen naar bijbelse passages. De her en der soms dweepzieke beschrijvingen van Beets maken het boekje tot een weinig aantrekkelijk leesbaar werkje. Voor liefhebbers en verzamelaars is het vooral interessant als een eerste exponent van de radicale ommezwaai die Beets' leven had gemaakt.

Wanneer na een periode van relatieve stilte de aandacht voor zijn bekendste geesteskind toeneemt, is Beets genoodzaakt de Camera de aandacht te geven die nooit meer zou wijken. Met name het uitkomen van de (vermeerderde) derde druk doet de belangstelling in alle hevigheid opleven, en zijn geestelijke arbeid kan niet verhinderen dat hij zijn jeugdwerk hernieuwde aandacht moet geven.

Kritiek

Al snel na het verschrjnen van het Uitstapje was Beets' boekje onderwerp van een bespreking. In 1850 verscheen in het blad De Katholiek een recensie van Herinneringen onder de titel Verscheidenheden. Het uitstapje van Ds. Beets naar Londen. Enige tijd geleden

[p. 20]

De jonge Beets.

kon ik een kleine verzameling van geschriftjes en pamfletjes door en over Beets kopen en daaronder bevond zich een aantal artikelen en besprekingen uit dit blad van katholieke signatuur, waaronder ook deze recensie.

De artikelen zijn ooit door een ijverig verzamelaar als katern uit de bladen gehaald en voorzien van een omslagje en een titel in een keurig lopend handschrift. Curieus is in dit geval vooral de toon van de recensent, een zekere A.J. Pluym, Pr. (=priester?), die niet geheel vrij van ironie was. Het was immers nog vóór het herstel van de rooms-katholieke bisschoppelijke hiërarchie, die pas in 1853 zou plaatsvinden. Beets hoorde tot de Nederlands Hervormde Kerk, de ‘officiële leer’, en er bestond destijds nog een zekere onmin tussen de staatskerk en de ‘papen’.

In de bespreking krijgt Beets er flink van langs. In één van de eerst regels herinnert Pluym eraan hoe goed Beets erin geslaagd was in zijn Camera de ‘goede moedertaal het zondagspak uit te trekken’; nu heeft hij ‘de goede Oude een Sabbathskleed aangetrokken, en haar zoo sterk ingeregen in het

Rechts Nicolaas Beets op ca. 42-jarige leeftijd. Gravure door D.J. Sluyter.

orthodoxe keurslijf dat zij ter nauwernood zich bewegen kan’. Het is een duidelijke verwijzing naar de zwaarwichtige en breedvoerige taal die Beets nu hanteert en die haaks staat op de spreektaal die hij zijn Camera-figuren liet spreken. Dit had natuurlijk alles te maken met Beets' aandacht, die nu geheel op de godsdienst was gericht. Daarbij hoorde een aangepast taalgebruik.

Beets' voorliefde voor Engeland, ingegeven door zijn Haarlemse jeugdvriend John Ingram Lockhart, moet het hier eveneens ontgelden. Hoewel hij blijkbaar al eerder naar Engeland wilde reizen, vertrekt Beets nu eerst omdat ‘dit op wegen Gode bekend geschied is’. Blijkbaar was pas het congres een gerechtvaardigde aanleiding om, gehuld in het predikantenkleed, een reis naar Engeland te ondernemen.

Maar wat de auteur het meeste stoort, is toch wel Beets' verregaande orthodoxie, die soms lijkt uit te lopen in een lichte vorm van godsdienstwaanzin. Al bij de overtocht wordt duidelijk dat de tocht naar Engeland geen plezierreisje is, maar dat een hoger doel gediend wordt. Beets verwijst naar de

[p. 21]

reizen van de apostel Paulus en diens tochten over zee. Daarbij refereert hij tevens aan het dichtstuk De Sint-Paulusrots van zijn vriend en ambtgenoot Bernard ter Haar (1806-1880).

De reis verloopt niet zonder pech: Beets maakt de overtocht per stoomschip, maar het Nederlandse schip krijgt nog vóór het bereiken van de open zee machinebreuk. Het schip keert terug en Beets moet overstappen op een Engels schip en daarop de nacht doorbrengen vóór men de volgende dag opnieuw vertrekt. Met het oog op deze omstandigheden en de te verwachten stormachtige overtocht vraagt Beets zich af of ‘het by voorkomende tegenspoeden niet altijd klaar is of men in den weg des Heeren is.’ Het wordt door Pluym niet zonder enige ironie aangehaald. De matroos die tijdens de nacht aan dek wacht loopt en regelmatig naar de donkere hemel blikt, is eveneens goed voor een aantal (als overbodig aangemerkte) bijbelse verwijzingen.

Ook Beets' opmerking over de slapende eenden en kippen (die als vrachtgoed aan dek vervoerd worden) en de verwijzing in dit verband naar de ark van Noach worden door de auteur als gezocht



van de hand gedaan. Pluym meent hier (misschien wel terecht) dat Beets, net als trouwens in het gehele verslag, te pas en te onpas naar de Bijbel verwijst omdat ‘Een ieder moet (...) weten, dat de heer beets bekeerd is’. En hoewel de auteur opmerkt dat Beets in zijn jongere jaren met een ‘niet altijd verschoonbare, lichtzinnigheid’ schreef, vraagt hij zich af: ‘Moest hij [=Beets] daarom tot een ander uiterste overslaan?’ Pluym meent dat de ‘ijskoude hand van het Calvinisme (...) den gloed der poëzy in hem [=Beets] uitdoofde, om er een temerigen dweeper van te maken, die in zijne ellenlange volzinnen zichzelven het allerminst uit het oog verliest’. Het is een opmerkelijke constatering: als predikant en dichter van vooral huiselijke en stichtelijke poëzie werd Beets door zijn eigen kringen eindeloos bejubeld en geprezen; er bestond nauwelijks kritiek. Alleen als Byronnavolger en -vertaler was Beets onderwerp van kritiek; na zijn benoeming tot predikant was zijn roem bijna onaantastbaar.

Pluym lijkt met zijn constatering één van de eersten die het ‘probleem Beets’ signaleert. In zijn

[p. 22]

uitspraak ligt misschien ook wel de later veelvuldig aangehaalde verklaring: Beets kòn niet anders dan zich na zijn afstuderen gedragen naar zijn nieuwe status. Mogelijk wilde Beets doen wat van hem verwacht werd, namelijk predikant zijn; zijn studententijd en zijn dichterschap, in elk geval de zwaarwichtige Byroniaanse kant hiervan, hoorden nu tot het verleden. Dat liet hij zeer duidelijk merken in zijn opstel De Zwarte Tijd (1840). Misschien niet ten onrechte constateert de recensent dat Beets ‘tot een ander uiterste’ oversloeg; zijn voor tegenwoordige beschouwers overdreven godsdienstige uitingen zijn teveel van het goede geweest.

Beets' ontmoeting met evangelist John Angell James loopt, in elk geval voor de eerste, niet zoals verwacht. Beets spreekt James ‘op een afstand’, maar moet vervolgens nog enige uren wachten om hem daadwerkelijk de hand te drukken. De inhoud van het gesprek geeft hij niet weer, want het ging het meer om' de indruk van het gesprokene dan zijn inhoud'. En hoewel Pluym zich van commentaar op de zaak onthoudt, lijkt de gang van zaken (in een eigentijdse visie) nog het meest op de langgewenste ontmoeting van een bewonderaar met zijn geliefde popidool, die van de kant van het idool flauwtjes en enigszins plichtmatig verloopt. Pluym eindigt zijn relaas van deze ontmoeting met de woorden ‘Zij scheidden niet, zonder samen gebeden te hebben’. Uiteraard, want Beets was immers ‘bekeerd’, al waren zijn verwachtingen voor deze ontmoeting mogelijk te hoog gespannen. Zonder zich daadwerkelijk zo uit te drukken, ontkomt de recensent toch niet aan een zekere ironie.

In zijn commentaren heeft Pluym, als katholiek in die tijd toch een zekere buitenstaander, gedaan wat Beets' geloofsgenoten misschien niet durfden: Beets van zijn voetstuk tillen en terugplaatsen in de nuchtere werkelijkheid. De dichter die als jongeman en student-auteur al bejubeld was, werd misschien wel tegen wil en dank door die reputatie achtervolgd, al was hij niet ongevoelig voor de vele lofprijzingen die hem in zijn leven te beurt vielen. Op te jonge leeftijd al hooggeprezen, moest hij zijn leven lang aan die reputatie voldoen. Ook zijn kwaliteiten als predikant werden mogelijk op een al te hoog voetstuk geplaatst. Wellicht dat enige afstanden nuchter verstand menig bewonderaar, maar zeker ook Beets zelf, eerder de ogen had doen openen. Al werd hij, na het enigszins traag op gang komen van het succes van de Camera, alsnog geprezen om dit boek, als dienaar van het Evangelie, als huispredikant van het Huis van Oranje en als dichter van stichtelijke poëzie was zijn reputatie in zijn eigen tijd gevestigd. Pas na zijn dood worden de meningen over de Camera en zijn overige dichtwerken wat genuanceerder. Het reisje naar Londen is dan al weer bijna vergeten.

Literatuur

Nicolaas Beets, Herinneringen en Indrukken van een kleinen uitstap naar Londen in Mei 1847. Amsterdam, 1849

A. Pluym, ‘Verscheidenheden. Het uitstapje van Ds. Beets naar Londen’. In: De Katholiek (1850).