Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 27

[p. 16]

Nonsensliteratuur als levensbeschouwelijk alternatief Filosofen zonder filosofie

Tysger Boelens

Filosofen en geestelijken zoeken naar zin, maar soms komen ze al zoekend tot inkeer en gaan liever op zoek naar onzin. Het resultaat is een onalledaagse wijsheidsleer: de nonsensliteratuur.

Veel schrijvers van nonsensliteratuur zijn gesjeesde filosofen of uitgetreden geestelijken. Ze zijn niet uitgekeken op de levensvragen, maar op de humorloze antwoorden van godsdienst en filosofie. Ze houden de glimlachende verbazing waarmee levensbeschouwelijkheid begint liever vast. Veel humor is spot, satire. Satire wil iets aan de kaak stellen (onrecht, alcoholvrij bier) en is dus eigenlijk als humor vermomde ernst. Frauduleuk, zou Koot misschien zeggen. Nonsensicale humor daarentegen is pure humor: een niet op de man gespeeld spel met logica en betekenisdwang. Ze blaast vanzelfsprekendheden weg en maakt je weer even een bolletje verbazing in een wieg. Satirische humor mobiliseert dezelfde gezichtsspieren als weerzin, nonsensicale humor dezelfde als verbazing. Het is de frauduleuke humor van de spot die Aristoteles voor ogen had bij zijn bitse oordeel over de humoristen van zijn tijd, de komedieschrijvers. Wat zou hij gevonden hebben van de humor van nonsensauteurs voor wie spot zo ongeveer een synoniem is voor zelfoverschatting?

De bescheiden status in de levensbeschouwelijke sfeer van zelfs deze humoristen, zoveel jaar na Aristoteles, blijft vreemd. Ons bestaan is wel eens monter getypeerd als een verblijf in een dodencel, zonder duidelijke aanklacht maar met de uitnodiging voor de eigen executie alvast op zak. Wonderlijk dat we in die cel het gezelschap van de tragicus, die het uitzichtsloze van de situatie nog even attent onderstreept, zoveel hoger aanslaan dan dat van de humorist, die de celmuren voor even opblaast met een dwaze paradox. Traditioneel doen we bijzonder ernstig over levensbeschouwelijke kwesties en reserveren we losheid en humor voor het daagse verkeer met anderen. In de omgekeerde wereld van de nonsensliteratuur is dat uiteraard andersom.

De dood is een gebrek aan savoirvivre Alphonse Allais

In het dagelijks leven, waar we daadwerkelijk medewezens kunnen beschadigen, leggen nonsensauteurs een ernstige omzichtigheid aan den dag. Nonsensklassieker Lewis Carroll voorzag als kind wormen van wapenrustinkjes, zodat ze nog een kans maakten op het slagveld van het gazon. Gorgelrijmer Buddingh' schreef geroerd over een overleden pissebed: ‘Hij ademde dezelfde lucht als wij’. De Franse nonsensauteur Roland Dubillard sprak zelfs met empathie over lichaamsdelen:

[p. 17]

‘Arme voeten, die elkaar geen hand kunnen geven.’ Een andere Franse schrijver van nonsens, Pierre Dac, toonde zich zowaar zorgzaam over abstracta: ‘Wat zou er omgaan in een bezonken idee bij het langsflitsen van een gedachtesprong?’ Maar als het om levensbeschouwing gaat hebben nonsensauteurs gewoonlijk geen scrupules.

Eigenlijk zijn wij slechts bestaande wezens Kamagurka

Neem de twintigste-eeuwse Duitse nonsensschrijver Mynona (een omkering van ‘anonym’), naar eigen zeggen een synthese van Kant en clown (hij was gepromoveerd op Kant). Zijn motto was: ‘Ik water wijsheid in de pispotten van jullie schedels’ en juist het ongeremd spelen met het Hoogste was volgens hem de ware wijsheid. Die radicale speelsheid van nonsensauteurs moeten we zien als bescheidenheid. Ze vinden het pompeus en vrijpostig om aan je levensbeschouwing een plechtige, vaste vorm te geven. Agnosticisme is hun nog te parmantig, het zijn filosofen zonder filosofie. In de levensbeschouwelijke sfeer past ons slechts het tegendeel van vormvastheid. En niets is minder vormvast dan nonsensicale humor, humor die zich zelfs niet aan de regels van de humor houdt.

Welke verdere bedenkingen hebben nonsensauteurs bij godsdienst, spiritualiteit en filosofie? Je hebt alleen maar een hart nodig om godsdienst te kunnen plaatsen, maar sommige nonsensauteurs vinden het toch wat onbescheiden om je zo druk te maken over het hiernamaals. Het is zoiets als bij de soep al informeren naar het toetje. Maar ze storen zich net zo goed aan de tafelmanieren van atheïsten als die, met onplezierig aandoende voldoening, bulderen dat er helemaal geen toetje meer komt. Ook onder de paraplu ‘spiritualiteit’ zien nonsensauteurs onbescheidenheid. Is hang naar spirituele groei geen vetzucht van de ziel? Je volproppen met wijsheden is geen wijsheid. Beter is het om op een streng nonsensdieet overtollige wijsheden weg te grinniken, totdat er net als bij de Cheshire Cat in Alice in Wonderland alleen een glimlach van je overblijft.

Het beoogde effect van mystiek lijkt wel wat op dat van een nonsensgrap, vooral dat van de paradox. Het perpetuum mobile van het analytische verstand wordt even afgestopt, met als gevolg breinvullende radiostilte. Maar mystiek doet dat met een wat contraproductieve omhaal van Grote Woorden. Vergelijk dat eens met de limerick in het kadertje, van die andere negentiende-eeuwse nonsensklassieker: Edward Lear. Dat is een complete ontwenningskuur van betekenisdwang ter lengte van een gniffel. Niet alleen mist het gedicht door de herhaling aan het slot het domme aplomb van een pointe, maar ook de pointeloosheid wordt dan nog even getemperd door de kleine variant in de reprise. Mystiek is mooi van discretie, maar naast nonsensliteratuur is het allemaal nog op megafoonsterkte. Niet voor niets adviseren zen-meesters om te mediteren over Alice in Wonderland (nonsensliteratuur wordt wel gezien als een verbeterde, want nog discretere, versie van zen, maar zoiets kun je natuurlijk alleen tussen twee haakjes fluisteren).

Waarom lopen filosofen over naar de nonsensliteratuur? Allereerst omdat filosofie veel laat liggen. Neem deze vraag van de Franse nonsensauteur Jean Tardieu: ‘Hoe zou u uw dag indelen als u onsterfelijk was?’ Bij alle gemurmureer over de onsterfelijke ziel is die probleemstelling verwaarloosd. Ook bestudeert filosofie sinds jaar en dag wel het absolute, maar niet het ongevere. Daarvoor moeten we terecht bij de Duitse nonsensdichter Peter Paul Althaus in ‘Dr Enzian erforscht zur Zeit

Eeuwig duurt het langst Kurt Schwitters

das Ungefähre’. Verder is de enige verdienste van veel filosofie dat ze eerdere filosofie wegstreept. Het eindresultaat is dan dus neutraal. Zoals de Amerikaanse nonsensdichter Witter Bynner het zingzegt:

He replied that it was not so
And she agreed that it was
Which is more or less what it would have been
Without their comment

[p. 18]

Voor een nonsensauteur als Alfred Jarry is filosofie ook wat eendimensionaal. Filosofie is als regel óf zinnig óf onzinnig, terwijl de aardigste soort nonsens gewoon beide tegelijk is. Jarry's eigen inleiding tot de 'patafysica is een mooi voorbeeld van zo'n knipperboltekst. Hij legt daarin uit dat wetenschap naar wetmatigheden zoekt, 'patafysica daarentegen naar uitzonderingen. Wetmatigheden zijn trouwens ook uitzonderingen, ze komen alleen iets vaker voor. Het is zo'n tekst waarvan je het ene moment denkt: er zit waarachtig nog wat in ook, wetenschapskritiek in dit geval. En het volgende moment: zo kan-ie wel weer. Misschien had Wittgenstein gelijk: ‘Alleen als je nog veel gekker denkt dan de filosofen kun je hun problemen oplossen.’

Maar de belangrijkste reden voor de overloop van filosofen naar de nonsensliteratuur is een verschil in beleving van de paradox, zoals bekend het laatste woord over veel dingen van hoofd en hart. Filosofen ambiëren over het algemeen een wat grotere eenduidigheid dan dat toppunt van dubbelzinnigheid kan bieden. Ze zoeken de contouren van een conclusie, niet een komisch open einde. Filosofen willen de zaak sluitend krijgen, nonsensauteurs houden haar liever open. Nonsensauteurs accepteren niet alleen de paradox, de grap, als laatste woord, ze maken er werk van. Wie ‘de zin van alles’ wil begrijpen heeft volgens hen een verkeerd begrip van begrip. Nonsensliteratuur is vooral een parodie op dit hopeloze verlangen om te begrijpen. Levensbeschouwelijkheid begint met glimlachende verbazing en volgens nonsensauteurs kan ze daar het best ook mee eindigen.

Ondanks deze puntjes van kritiek is er binnen de nonsensliteratuur oprecht enthousiasme voor alle gekkigheid daarbuiten. Maar we kunnen er niet omheen: er kon per slot wel eens meer wijze bescheidenheid zitten in een theologische detective van Woody Allen, een Heideggerparodie van Kurt Tucholsky en een Indiase wijsheidsfabel van Jopie Breemer dan in de hooggestemde verlanglijstjes van godsdienst, filosofie en spiritualiteit. Is er nobeler inhoud voor de pispotten van onze schedels dan glimlachende verbazing? Zet eens een limerick van Lear in de liturgie, geef eens college over het ongevere, wijd eens een workshop aan ‘Spirituele groei met Jopie’. Maar hou vooral de wijze woorden van de dichter Swinburne voor ogen: ‘Fiddle, we know, is diddle; and diddle, we take it, is dee.’

There was an Old Man of Spithead,
Who opened the window and said:
‘Fil-jomble, fil-jumble,
fil-rumble-come-tumble!’
That doubtful Old Man of Spithead.

Edward Lear (1812-1888)