Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 26

[p. 48]

Dichter op zee De carrière van een struisvogelei

Floor Kist

Dichter is een gezond beroep. Leo Vroman is in de negentig en Gerrit Kouwenaar is onlangs vijfentachtig geworden. Bij die verjaardag verscheen een door hemzelf gemaakte keuze uit zijn gedichten onder de dromerige titel Vallende stilte. Een recensent van NRC Handelsblad wijdde er een hele pagina aan, waarin hij onder andere de aandacht vestigde op de autobiografische elementen in Kouwenaars werk. Ik hoop die recensent een plezier te doen door hier voor zijn observatie dat leven en poëzie van Kouwenaar niet los van elkaar kunnen worden gezien, ongevraagd een aanvullend stukje bewijs aan te dragen.

In 1964 voeren de grote passagiersschepen van de Holland-Amerika Lijn nog regelmatig op en neer tussen Rotterdam en New York. Ter bevordering van de boekingen organiseerde de rederij in de herfst van dat jaar een Festival Sailing op het s.s. Rotterdam. Op deze retourvaart naar New York waren enkele prominenten uit de culturele wereld uitgenodigd om de passagiers te onderhouden en misschien zelfs te verheffen. Een van hen was de toen 41-jarige Gerrit Kouwenaar, die tijdens de reis lezingen hield over de dichtkunst in het algemeen en over zijn eigen werk in het bijzonder. Anderen waren de beeldhouwer Marius van Beek, de schilder Aat Verhoog en de componist Jaap Geraedts. Ik was mijn werkende leven bij deze rederij begonnen en was de begeleider van deze groep.

De passagiers waren blij met de extra attracties die hun werden aangeboden en ook de bemanning was het culturele verfje dat deze overtocht was gegeven, niet ontgaan. Zelfs was in die kring de vraag gerezen of er voor hen in dit verband niet ook iets kon overschieten. De redactie van het personeelsblad besloot, voortbordurend op deze gedachte, Kouwenaar te vragen of hij bereid was iets voor hun blad te schrijven. Gelukkig was hij dat en op 7 november 1964, op de terugreis, bracht het blad De ‘Rotterdammer’, orgaan van de personeelsvereniging ‘Rotterdam’, de première van het gedicht‘het struisvogelei van Columbus’.

Het gedicht heette alleen toen nog niet zo. Wie het lukt dit uit vier kantjes bestaande nummer van De ‘Rotterdammer’ in handen te krijgen, ziet daarin dat Kouwenaar de kop waaronder het gedicht verscheen, geheel op de omstandigheden had toegesneden. Die kop luidde namelijk ‘Enige eenvoudige overpeinzingen van een landrot aan boord van de s.s. ‘Rotterdam”, Festival Sailing, oktober/november 1964, Commodore C.G. Kooijman opgedragen’.

Over deze titel zijn een paar opmerkingen te maken. Die opdracht aan de commodore hield ver-

[p. 49]

band met het feit dat dit de laatste reis van de gezagvoerder was voor hij met pensioen ging, een ingrij pende gebeurtenis waaraan verder vrijwel het hele blad was gewijd. Verder moet het woord ‘eenvoudige’ aan de bescheidenheid van de dichter worden toegeschreven, want in dit uit vier gedeelten bestaande gedicht viel het met die eenvoud erg mee-of, als men wil, tegen. Die bescheidenheid spreekt trouwens ook uit het feit dat de dichter zich aan de bemanning presenteert als een landrot en daar on middellijk het bewijs bij levert door over de s.s. Rotterdam te spreken, terwijl wij allen weten dat s.s. staat voor stoomschip en het dus het s.s. Rotterdam moet zijn - of desnoods de Rotterdam. Misschien is het dus maar goed ook dat deze oertitel de tijd niet heeft doorstaan.

Ik denk dat de Auteurswet mij niet toes taat hier de tekst van het hele gedicht te laten volgen. Ik beperk mij daarom tot enkele citaten en tot het signaleren van een paar veranderingen die de dichter in latere drukken van dit gedicht heeft aangebracht. Al vroeg in het gedicht maken wij kennis met een zekere Tienus (Tinus in latere versies):

Het zicht bedraagt 17 zeemijl,
verzekert mij Tienus.

Delezers aan boord wisten uiteraard allen wie dat was, maar latere lezers, aan wal, zouden hier voor een raadsel komen te staan. Dat is waarschijnlijk de reden dat de dichter er later van heeft gemaakt:

verzekert mij tinus verdiept
in zijn shaker.

In deze gecorrigeerde versie is de arme Tienus niet alleen zijn e, maar ook zijn hoofdletter kwijtgeraakt. Daar staat tegenover dat de kosmopolitische lezer (die immers ook weet dat James Bond zijn martini's shaken, not stirred drinkt) nu begrijpt dat het om een barman gaat en gerustgesteld verder kan lezen.

Uit het verdere verloop blijkt dat de dichter inderdaad de bars van het schip geenszins links laat liggen. Het heffen van glazen speelt in dit reisverslag een belangrijke rol. De dichter staat bovendien open voor de vele andere geneugten die het schip biedt. Voor een daarvan hoeft hij zelfs zijn hut niet uit. Dat is

de averechtse kano
die het met gezuiverd zeewater gevulde bad is.

De varende dichter in bad is een treffend beeld, dat associaties oproept zowel met de in elkaar passende Russische poppetjes als met de Droste-verpleegster. Deze mooie regels hebben dan ook alle verdere versies van het gedicht onveranderd doorstaan.

Op de brug waartoe hij als prominente passagier toegang heeft, herkent Kouwenaar zelfs zichzelf in het schip. Over de zee, die hij van daar uit goed kan

[p. 50]

overzien, zegt hij

daarin is het schip haast een dichter:
de koers is een treffende regel.

Terug op het vaste land vond hij dit beeld kennelijk tekortschieten. In later bundels blijkt hij die tweede regel te hebben veranderd én aangevuld. Hij schrijft nu

daarin is het schip haast een dichter:
de zeezieke koers blijkt een kaarsrechte regel
dankzij het raadsel des radars

aldus door de toevoeging van de elementen radar en zeeziekte het nautisch karakter van het gedicht verder onderstrepend.

Behalve met het raadsel van de radar hebben wij in latere drukken echter ook nog te maken met het raadsel van de nieuwe titel. Die zien we ineens opduiken. Waar hij overdenkt dat de zee in beginsel zo groot is als het zicht, maar eigenlijk

omdat een dag nogal lang is
en veel momenten bedraagt
natuurlijk behoorlijk veel groter

blijkt hij later achter ‘groter’ een dubbele punt te hebben gezet en daarna de alleenstaande regel

het struisvogelei van columbus

te hebben ingevoegd. Die ingelaste regel bevalt hem kennelijk, want hij bevordert juist deze regel tot de nieuwe naam van het gedicht. Onder die niet erg nautische titel naam vinden wij het namelijk in alle verdere uitgaven terug. Ik benijd de schoolkinderen niet die op een dag dit gedicht moeten lezen en dan de vraag moeten beantwoorden: wat bedoelt de dichter met dit ei?

Hoe komt het dat al deze veranderingen pas later in de tekst zijn aangebracht? De verklaring daarvan zit verscholen in een interview dat Willem M. Roggeman de dichter in 1980 afnam:

Roggeman: Werk je lang op een gedicht? Kouwenaar: Meestal wel, zeker de laatste jaren. Het valt me zelden nog hupsakee uit mijn mouw. Een gedicht kan soms jaren blijven liggen omdat anderhalve regel of drie woorden mij niet bevallen

De Rotterdam deed destijds wel lang over de overtocht, maar geen jaren. Wat Kouwenaar bij nader inzien in dit gedicht niet beviel, kon daarom pas na de reis - en dus pas na die eerste druk - worden veranderd.

De reis met de Rotterdam is Kouwenaar waarschijnlijk nog lang bijgebleven. In de bundel het blindst van de vlek uit 1982 treffen we vier gedichten aan ‘voor aat verhoog’,die hem op de Festival Sailing had vergezeld. In een daarvan, ‘te paard zittend zit men hoger’, lezen we dan ook:

leunend over de railing
op weg naar de verenigde staten

en, iets verder:

... vandaar
dat in de atlantic bar
men een zeemijl diep in het glas kijkt

Op de historische 7 de november 1964 zal nog niemand hebben vermoed dat het pasgelegde struisvogelei van columbus een lang en succesvol leven beschoren zou zijn. In het jaar 1965 debuteerde het gedicht op het vasteland in Kouwenaars bundel autopsie/anoniem - voor het eerst onder zijn nieuwe titel. In 1982 verschijnt het weer in de bloemlezing Gedichten 1948-1978 en in 1989 neemt Kouwenaar het weer op in Een eter in het najaar als een van de drie gedichten die hij uit autopsie/anoniemheeft uitgekozen. Nu, vele jaren later, heeft het een eervolle plaats gekregen in Vallende stilte.Voor een gedicht dat ver buiten de territoriale wateren in een personeelsblaadje is begonnen, lijkt mij dit een mooie carrière.