Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 25

[p. 34]

Ceneton, of de Bibliotheek en de Schouwburg

Ton Harmsen

In allerlei bibliografische werken worden toneelstukken genoemd: in persoonsbibliografieën, bibliotheekcatalogi van toneelcollecties, werken over kunstgenootschappen enzovoort. Het was een aanlokkelijke gedachte al deze vermeldingen samen te voegen in één grote, overkoepelende lijst van toneelstukken, die alle bibliotheken, auteurs, genres en stromingen in zich verenigt. Met dit doel werk ik sinds 1992 aan het project Ceneton, de Census Nederlands toneel.

Ceneton geeft een beschrijving van alle exemplaren van Nederlandse toneelstukken in openbaar bezit, gedrukt of in handschrift opgetekend vóór 1803. In dat jaar verscheen voor het laatst een oude druk van een toneelstuk van Nil Volentibus Arduum. Dankzij de computer hoef ik me niet te beperken tot auteur, titel en jaar, of een andere selectie: desnoods kunnen van duizenden toneelstukken tientallen eigenschappen genoteerd worden. En met de publicatie hoeft niet gewacht te worden tot het project voltooid is: nieuwe gegevens kunnen zonder probleem worden ingevoegd, vaak is dat informatie die gebruikers toesturen. Wat in een gedrukt werk niet mogelijk zou zijn, kan wel in een elektronische database. Behalve de vindplaatsen van toneelstukken worden ook de titelpagina, het voorwerk, de personages, de beginregels en de gespeelde tijd en plaats beschreven. Men vindt deze gegevens op de internetpagina www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Ceneton/index.html. Het werk aan Ceneton bracht met zich mee dat ik alle Nederlandse toneelstukken in de ub van Leiden die ik kon vinden heb ingezien, en dat leidt soms tot verrassende inzichten.

Toneel in de bibliotheek van de Maatschappij

Gebrek aan middelen en ruimte kwelt de bibliothecaris, dat is van alle tijden. Een van de opzienbarende zaken die over de Leidse Universiteitsbibliotheek te vertellen vallen, is dat zij aan het eind van de achttiende eeuw vrijwel alle Nederlandstalige literatuur van de hand heeft gedaan. Dat moet een enorme collectie geweest zijn, omdat er in Holland vanaf de zeventiende eeuw een soort dépôt légal bestond: iedere uitgever die een boek met privilegie wilde laten drukken moest een ‘gebonden ende wel gecondtioneert’ exemplaar afstaan ‘aen de publicque bibliotheecq van Onse Universiteyt te Leyden’. Door die uitverkoop kon het publiek daar in het begin van de negentiende eeuw nog maar

[p. 35]

De burgerbuurt. Gravure door Reinier Vinkeles naar een tekening van J.G. Waldorp. Meegebonden in een uitgave van de klucht De wanhebbelijke liefde door Philippe Quinault in een bewerking door Andries Pels. Beeldmerk op de website van Ceneton.

over weinig Nederlandstalige literatuur beschikken. Gelukkig heeft de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde die lacune ruimschoots goedgemaakt, wat het toneel betreft dankzij een grote schenking van 1841.

Deze schenker had graag anoniem willen blijven, maar wij weten dat het de Leidse burgemeester Diederik van Leyden Gael (1775-1846) was. Hij had van een oom een kostbare collectie toneelstukken geërfd en tond die ruimhartig af aan de Maatschappij, met nog een ruim fonds om aanvullingen aan te schaffen. Daardoor beschikt de bibliotheek nu over ongeveer 9000 Nederlandse toneelstukken van vóór 1803, waarvan er 4000 door Van Leyden Gael zijn geschonken. Eenzelfde aantal is aangekocht in de loop van de negentiende eeuw, voordat Arnold en Petit in 1887 hun Catalogus der Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden publiceerden. Onder deze 9000 exemplaren zijn veel duplicaten; het totale aantal edities waarvan de bibliotheek één of meer exemplaren bezit is 6000, en dat is waarschijnlijk ongeveer de helft van water aan overgeleverde edities bestaat.

Natuurlijk is het tegenwoordig veel moeilijker aanvullingen te bemachtigen: wat nu nog ontbreekt, is vaak ook werkelijk zeldzaam, en de prijzen van oude boeken zijn behoorlijk gestegen. Dat neemt niet weg dat ook na het verschijnen van de Catalogus van Arnold en Petit door de bibliothecaris nog geregeld een nieuw toneelstuk kon worden ingeschreven. Een belangrijk werk van het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum werd in de jaren zeventig van de vorige eeuw aangeschaft: de eerste druk van De gelyke tweelingen (een vertaling van Plautus' Menaechmi) uit 1670, waarvan slechts vier exemplaren bekend zijn. Nog zeldzamer zijn

[p. 36]

de edities van Reynerius Bontius' Beleg van Leiden, sinds 1645 meer dan honderd maal gedrukt en daarmee verreweg het meest populaire toneelstuk in de zeventiende en achttiende eeuw. De eerste druk hiervan is niet in Nederland aanwezig, maar alleen in Londen en Parijs. De tweede uitgave - eigenlijk de beste, want de eerste door de auteur geautoriseerde druk - is alleen in Leiden en Amsterdam aanwezig; van de 110 thans bekende edities zijn de meeste slechts in één bibliotheek te vinden. Ook hiervan zijn er recentelijk twee door de bibliotheek verworven.

Hebben en niet hebben

Het blijft voor een bibliothecaris nog altijd betrekkelijk lastig uit te maken of men een boek al heeft of niet. Dat klinkt raar, maar het is zo. Toneelstukken werden soms letter voor letter herdrukt, waarbij ook de opmaak van het origineel tot in de kleinste details werd nagebootst. Het jaartal op de titelpagina zegt veel maar niet alles: in veel gevallen staat er helemaal geen jaar op de titelpagina, in andere gevallen blijkt het boek veel later gedrukt te zijn dan de titelpagina aangeeft. Er zijn maar liefst veertien verschillende edities van de Palamedes met het jaar 1707 op de titelpagina! In de moderne beschrijving van oude drukken wordt daarom een vingerafdruk gegeven, een beschrijving van de positie van een aantal relevante katernsignaturen ten opzichte van de tekst die er vlak boven staat. Daarmee kan men edities met redelijke zekerheid van elkaar onderscheiden. De stcn, Ceneton en nieuwe bibliografieën werken met een dergelijke vingerafdruk. Niet altijd is even duidelijk wat een geschikte katernsignatuur is. Arpots (die de Nijmeegse Vondeliana beschreef) en Schuytvlot (die hetzelfde deed voor de ub van Amsterdam) vermelden beide een ongedateerde editie van de Gysbrecht, in de bibliografie van Unger opgenomen onder nummer 261. De laatste katernsignatuur in dit boek staat onder een komma en een spatie, en als de een dat wel als een geldige katernpositie opvat en de ander niet, zien de vingerafdrukken er heel anders uk. Tot voor kort ontbrak een exemplaar van deze editie in de bibliotheek van Leiden, maar dankzij alert gebruik van de gegevens in Ceneton is in november 2007 eindelijk een exemplaar verworven voor de Maatschappij, zodat wij deze achttiende-eeuwse Vondeldruk nu ook in Leiden kunnen bestuderen. Completering van de verzameling vondeliana (de ub heeft er, wat het toneel tot 1803 betreft, 260 van de 360) is van belang voor de bestudering van de Vondelreceptie.

Vooral aan het eind van de achttiende eeuw, als toneelstukken zowel in losse edities als in tijdschriftachtige verzamelingen (zoals ‘Het zedelyk schouwburg-tooneel’) verschijnen, is het moeilijk edities te onderscheiden van titeluitgaven en speciale oplagen. Raadselachtig is bijvoorbeeld het spel De dood van Calas, uitgegeven door het Kunstgenootschap ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’. Hiervan verschenen in 1767 zeven edities, volgens de voorredes in bijzonder kleine oplagen, en met allerlei varianten in het voorwerk. Waarom werd er niet één keer, desnoods met iets meer tekst in het voorwerk, voor de hele markt gedrukt? Een ander raadsel is De onëchte zoon, die zowel los verscheen als in de ‘Algemeene Spectatoriaale Schouwburg’; er is een Sherlock Holmes voor nodig om uk te maken welke edities er zijn, en welke exemplaren bij elkaar horen.

In Ceneton, dat inmiddels 11.000 toneeluitgaven beschrijft, kan men ook gemakkelijk zien wat zich niet in een bepaalde bibliotheek bevindt. De manco's in de Leidse collectie zitten vooral in het Zuidnederlands toneel. Voor zover dat in de vorm van compleet uitgegeven toneelteksten bestaat, is het in de collectie van de Maatschappij redelijk goed voorhanden, maar van de honderden synopsissen, in feite programmaboekjes bij de schooluitvoeringen, is er niet een aanwezig. Dat is een groot verschil met bibliotheken in Brussel, Antwerpen, Gent en Kortrijk, waar soms convoluten of verzamelingen van vele tientallen synopsissen bewaard zijn.

Werk aan de winkel

Er zijn in Ceneton nu 6000 edities van toneelstukken beschreven in het bezit van de ub van Leiden, grotendeels feitelijk in de bibliotheek van de Maatschappij. Met een groot aantal dubbele komt dit op ongeveer 9000 exemplaren. Andere grote

[p. 37]

Tweeds druk, uit 1646, van het ‘treur-bly-eynde-spel’ Belegering ende het ontset der stadt Leyden van Reynerius Bontius. Universiteitsbibliotheek Leiden, 1100 D 32.

collecties zijn de ub van Amsterdam (5400, de dubbele niet meegerekend) en de kb in Den Haag (3400). Vooral de oude drukken van de kb zijn nog niet perfect ontsloten, zodat daar nog geregeld nieuwe exemplaren opduiken. Dat geldt nog sterker voor buitenlandse collecties: Ceneton beschrijft 2980 exemplaren in de Bibliothèque Nationale de France,maar daar moeten er nog minstens 1000 te vinden zijn. Opvallend is ook dat van de bijna 3000 Parijse drukken er 660 ontbreken in de ub van Leiden, en 830 in die van Amsterdam. In Parijs heeft men 320 exemplaren die in geen enkele andere bibliotheek gevonden zijn. Van dergelijke unica heeft Leiden er ruim 1000,en Amsterdam ruim 600; het blijkt dat de collecties elkaar niet overlappen. Veel unica (wat wijst op met zorg en smaak samengestelde collecties) treft men ook aan in de Stadsbibliotheek van Haarlem en de bibliotheek van het Theater Instituut Nederland in Amsterdam. Maar ook bibliotheken in Engeland, Duitsland, Scandinavië en zelfs in Rusland bevatten soms exemplaren die in Nederland niet voorhanden zijn.

Maar er is meer te doen dan inventariseren alleen. Het project Ceneton streeft er ook naar toneelstukken te ontsluiten door teksten volledig op het internet te zetten, of te verwijzen naar bestaande elektronische edities - de dbnl bevat er enkele tientallen en dat aantal zal de komende jaren nog snel toenemen. Het editeren, annoteren en becommentariëren van een groot aantal edities zal de studie van het Nederlandse toneel zeer bevorderen. Verder is er samenwerking met het Ursicula-project,dat oude boeken - waaronder inmiddels ruim honderd toneelstukken- in facsimile op het Internet publiceert. Een project voorde komende jaren is het ontsluiten van alle relevante teksten over poëtica, beginnend bij Aristoteles en Horatius, dan de humanistenvoorredes, de berechten van Vondel, de Frans-klassieke tirades en de nieuwe theorieën over het vertalen in de achttiende eeuw. Daarmee zal een corpus teksten beschikbaar komen aan de hand waarvan men de geschiedenis van het Nederlandse toneel nauwkeurig kan volgen. Want ook op het gebied van literaire theorie komt veel nieuws boven water als je maar álle Nederlandse verzamelingen toneelstukken doormeemt.