Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 25

[p. 4]

Mansfield Park herlezen

Guus Luijters

Mansfield Park is de minst populaire roman van Jane Austen. Dat komt, lees je, door de hoofdpersoon, Fanny Price, de Assepoester, die van lelijk eendje maar niet tot zwaan wil transformeren. Zoals zo vaak imiteert het leven hier de kunst, want ook in de roman krijgt Fanny Price overal de schuld van. Maar, zo kan je je afvragen, is Fanny Price wel de schuldige? Is het niet veeleer Jane Austen, die er na het licht en de flonkering van Pride and Prejudice zoveel plezier in schept ons in Mansfield Park een wereld van duisternis en kwaad voor te zetten?

In de afgelopen 25 jaar is Jane Austen in Nederland uitgegroeid tot een hoogst populaire schrijver, paradoxaal genoeg zonder dat er ook maar een boek extra van haar is verkocht, laat staan gelezen. Haar huidige roem stoelt geheel op de televisieseries en de films die naar haar werk zijn vervaardigd. Deze televisieseries en films zijn zonder uitzondering romantische niemendalletjes, waarin goed gekostumeerde en trouwlustige jongedames na de nodige verwikkelingen met een doorgaans niet ongefortuneerde jonge man in het huwelijksbootje stappen. Het zijn stuk voor stuk alleraardigste films die, op de vereenvoudigde plot na, met de boeken van Jane Austen weinig tot niets uitstaande hebben. Maar doordat iedereen de televisieserie van Pride and Prejudice heeft gezien en niemand het boek heeft gelezen, zijn inmiddels boek en film gaan samenvallen. En niet alleen bij het grote publiek. Zo besprak Beatrijs Ritsema nog niet zo lang geleden in HP / De Tijd de beoken van Jane Austen op basis van de door haar bekeken televisieseries. Het gevolg van een en ander is dat Jane Austen zo langzamerhand de trekken begint te krijgen van de personages uit de series naar Sense and Sensibility en Pride and Prejudice, terwijl zij toch echt uit heel ander hout gesneden is.

Alfred Appel Jr heeft eens beschreven hoe hij als in Frankrijk gelegerd soldaat het bij de indertijd beruchte Olympia Press verschenen Lolita meebracht naar de soldatenkamer, waar de maten uiteraard meteen eisten dat hij eruit voorlas. ‘Lolita,’ begon Appel, ‘licht van mijn leven, vuur van mijn lendenen. Mijn zonde, mijn ziel. Lo-lie-ta: de punt van mijn tong klakt drie keer trapsgewijs omlaag tegen mijn verhemelte en klakt bij “drie” tegen mijn tanden. Lo. Lie. Ta.’ Verder kwam Appel niet, want zijn kamergenoten hadden het vlees in de kuip al naar waarde geschat: ‘Gadverdamme! Lieteretuur!’

Wat zou ik er graag bij zijn als zo'n moderne Janeite per ongeluk een roman naar een van haar zo geliefde series in handen kreeg.

Bij voorkeur Mansfield Park.

In tegenstelling tot Pride and Prejudice bevat Mansfield Park in hetgeheel geen lichtvoetige satire.

[p. 5]

Mansfield Park wordt bevolkt door monsters. Eigenlijk is Mrs Norris, algemeen beschouwd als de aanstichter van al het kwaad, nog de minst slechte van allemaal. Ze doet niet anders dan kwaadspreken en is er voordurend op uit Fanny te vernederen en dwars te zitten, maar ze heeft, in tegenstelling tot de meeste bewoners van Mansfield Park, ook haar goede kanten. Zo is het dus Mrs Norris die Fanny naar Mansfield Park haalt. De eerste met wie de kleine Fanny daar te maken krijgt, is Sir Thomas Bertram, de heer des huizes. De rijkdom van Sir Thomas komt van een door slaven bewerkte plantage op Antigua in West-Indië. En dit is wat de slavenhouder te zeggen heeft als eenmaal besloten is om de negenjarige Fanny te adopteren:

We moeten ons wel voorbereiden op de vraag welk onderscheid we tussen de meisjes dienen te maken als ze volwassen worden; hoe we bij mijn dochters het besef van wie ze zijn levend houden, zonder dat ze door ons toedoen gaan neerkijken op hun nichtje, en hoe we haar, zonder haar te veel te ontmoedigen, toch aan het verstand brengen dat ze geen juffrouw Bertram is. Ik zou een warme vriendschap tussen hen toejuichen en zou onder geen voorwaarde dulden dat mijn meisjes in hun omgang met hun nicht ook maar een zweempje aanmatiging aan de dag legden; maar ja, hun gelijke is ze niet In stand, vermogen. aanspraken en vooruitzichten zullen er altijd verschillen blijven bestaan.

In de winter van 1808, Fanny woont dan acht jaar onder zijn dak, betreedt hij voor de eerste keer haar kamer. Om Fanny een door haar niet gewenst huwelijk op te dringen. Op de kamer komt hij tot de ontdekking dat er geen vuur brandt en ook nooit gebrand heeft. Zowaar laat hij daar iets aan doen. Zijn zoon Edmund is daar nooit op gekomen. Na zijn korte bezoekjes laat hij Fanny altijd in de kou zitten. Fanny is Sir Bertram uiterst dankbaar voor zijn goede daad. Het is zijn eerste. Zijn laatste slechte daad verricht hij als zich weigerachtig toont zijn oudste dochter vergiffenis te schenken als zij er in geslaagd is haar doodsaaie echtgenoot enige tijd te verruilen voor de man die zij liefheeft. Als deze geliefde haar weer heeft verlaten, vraagt Mrs Norris hem zijn dochter weer in genade aan te nemen. Maar hij is onverbiddelijk en ze wordt samen met Mrs Norris naar een afgelegen oord verbannen

Jane Austen (1775-1817). Uit: Evert A. Duyckinick, Portrait gallery of eminent men and women in Europe and America, New York 1873.

om elkaar aldaar het leven zuur te maken.

Jane Austen suggereert af en toe dat Sir Thomas onze sympathie verdient, maar haar pogingen in die richting zijn niet erg overtuigend. Sir Thomas is en blijft een hoogst onaangenaam mens.

Van Lady Bertram heeft de wereld weinig te vrezen. Ze doet geen goed, ze doet geen kwaad en interesseert zich voor niets en niemand. Ze ligt de hele dag met haar hondje op de sofa, en lijkt zonder dat zij of haar omgeving het in de gaten hebben al lang overleden. Maar haar kinderen zijn weer vreselijk. Maria en Julia zijn niet onknap, maar dat is het enige dat ze te bieden hebben. Ze zijn allebei oppervlakkig, kortzichtig en achterbaks en dientengevolge nauwelijks uit elkaar te houden. Als de kleine Fanny hun wereld betreedt, hebben zij niets dan minachting voor haar. In plaats van haar te helpen, treiteren ze haar, waarbij ze voortdurend ruggesteun krijgen van Mrs Norris. De oudste zoon, Tom, is een hoerenlopende alcoholicus met een

[p. 6]

Omslag van een recente uitgave van Mansfield Park, New York / London: The Toby Press, 2003.

gokverslaving. Hij jaagt er zulke enorme bedragen doorheen dat Sir Bertram in financiële problemen komt. Hij ziet zich genoodzaakt de erfenis van Edmund, de tweede zoon aan te spreken en vervolgens reist hij af naar Antigua om er persoonlijk op toe te zien dat zijn plantages meer gaan opleveren. Edmund is de enige op Mansfield Park die zich enigszins om Fanny bekommert. De dankbaarheid van zijn nichtje is zo groot, dat ze zich op haar neef verlieft. Edmund heeft daar geen aandacht voor, zijn amoureuze belangstelling ligt al snel bij iemand anders.

Fanny Price is weliswaar het middelpunt van de roman, maar de gebeurtenissen in het boek worden grotendeels bepaald door de komst van Henry en Mary Crawford. Mary woonde bij haar oom, Admiraal Crawford, maar die heeft na de dood van zijn vrouw zijn maîtresse in huis genomen, zodat Mary zich genoodzaakt zag te vertrekken. Ze gaat op bezoek bij haar zuster die getrouwd is met de dominee van Mansfield Park. Henry komt haar daar bezoeken. Henry en Mary zijn twee rijke plezierzoekers, die als het er op aankomt alleen belangstelling voor elkaar hebben. Ze zijn zo gek met elkaar dat je als lezer al snel het gevoel krijgt dat hier meer speelt dan broeder- en zusterliefde. In hun amoureuze slechtheid zijn ze, met Mrs Norris, de aantrekkelijkste personages uit het boek. Jane Austen zelf is netzo op hen gesteld als haar lezers, en het is dan ook niet verwonderlijk dat ze ze aan het eind ongestraft uit de door hen aangerichte chaos laat ontsnappen, waarna we nog een glimp meekrijgen van de opwindende avonturen die het duo nu weer tegemoet gaat.

Henry en Mary zijn nog maar net op Mansfield Park aangekomen of alle verhoudingen zijn verstoord. Fanny moet met lede ogen aanzien hoe Edmund hals over kop verliefd wordt op Mary, die zelf weer een oogje heeft op Tom. Ook ontgaat het Fanny niet dat Henry de beide Bertram-zusjes tegelijkertijd het hof maakt en evenmin dat ze allebei hoogst gevoelig zijn voor zijn attenties. In het geval van Julia is daar niets op tegen, maar Maria is verloofd en staat op het punt van trouwen. Als Maria in haar huwelijk ontsnapt is en Julia met zich meegenomen heeft, neemt de roman, die dan precies op de helft is, de wending die tevens het hoogtepunt van de geschiedenis vormt. In een scène die zo uit Les liaisons dangereuses van Laclos lijkt te komen, vraagt Henry zijn Mary hoe zij denkt dat hij zich de komende weken zal bezighouden als hij niet op de vossenjacht is. ‘Raad eens,’ zegt hij. ‘Met mij uit wandelen en rijden gaan, allich’, luidt Mary's antwoord. ‘Nou ner’, zegt Henry, ‘eigenlijk niet, hoewel ik dat met plezier zal doen. Maar dat zou gewoon lichaamsbeweging zijn, en ik moet mijn geest ook wat gunnen. Trouwens, dat zou bovendien pure verstrooiing en verwennerij zijn, zonder het heilzame ingrediënt dat werk heet, en het brood der ledigheid is niets voor mij. Nee, ik ben van plan het hart van Fanny Price te veroveren.’ Mary, die voorgeeft zeer op Fanny gesteld te zijn, sputtert enige tijd tegen. ‘Maar ik hoop één ding,’ zegt ze ten slotte, ‘dat je haar niet echt ongelukkig maakt. Een lichte verliefdheid zal

[p. 7]

Billie Piper als Fanny Price, Joseph Beattie als Henry Crawford en Blake Ritson als Edmund Bertram in de tv-bewerking van Mansfield Park die op 18 maart 2007 te zien was op de Engelse zender ITV.

haar misschien wakker maken en goed doen, maar ik wil niet je haar hopeloos verliefd maakt, want het is een best kind, maar erg gevoelig.’ Gelukkig stelt Henry haar gerust: ‘Ik wil dat ze denkt als ik, belang stelt in mijn bezittingen en tijdverdrijf, dat ze probeert me in Mansfield vast te houden en als ik wegga het gevoel krijgt dat ze nooit meer gelukkig zal zijn. Meer verlang ik niet.’ ‘Dan kan ik gerust zijn,’ zegt Mary niet zonder ironie, waarop Jane Austen aan het woord komt: ‘En zonder nog één poging hem de les te lezen, leverde ze Fanny aan haar lot over.’

Vanaf dat ogenblik gedraagt Henry zich als Fanny's aanbidder. In zijn pogingen Fanny te verleiden krijgt hij volop steun van zijn zuster, maar als de andere bewoners van Mansfield Park in de gaten krijgt dat er zich een serieuze huwelijkskandidaat voor Fanny lijkt aan te dienen, beginnen zij ook druk op haar uit te oefenen. Voorop gaat Edmund, die het zelf op Mary heeft voorzien, maar ook Sir Thomas laat zich niet onbetuigd. Fanny laat zich niet vermurwen. Zelfs als Henry, die na enige tijd in zijn eigen bedrog is gaan geloven, Fanny daadwerkelijk ten huwelijk vraagt, houdt ze haar poot stijf. Hoewel ze geen enkel vooruitzicht heeft, weigert ze een huwelijk zonder liefde. Om haar een lesje te leren wordt ze door Sir Thomas voor onbepaalde tijd teruggestuurd naar haar vader en moeder in Portsmouth. Aldaar wordt ze weer door Henry belaagd, maar na enige tijd, interessant genoeg net als Fanny voor het eerst begint te twijfelen, vertrekt hij. Het verhaal raakt dan in een stroomversnelling en Fanny haalt haar grote gelijk: Henry gaat er vandoor met Maria. Hij woont

[p. 8]

met haar samen, haar man laat zich van haar scheiden, maar na Henry weigert hij met haar te trouwen. Tot afgrijzen van Edmund is Mary niet bereid het gedrag van haar broer te veroordelen, waarop hun huwelijk van de baan raakt. Julia laat zich schaken door een vriend van haar broer Tom. Sir Thomas is wanhopig en Miss Norris stelt vast dat het allemaal de schuld is van Fanny. Als zij Henry als echtgenoot had geaccepteerd, was iedereen gelukkig geworden.

In een korte alinea sluit Jane Austen het boek: ‘Laat andere pennen uitweiden over schuld en boete. Ik laat dat soort kwalijke onderwerpen als het even kan liever rusten, in mijn ongeduld iedereen die niet al te veel misdaan heeft weer redelijk tevreden te maken met zijn lot; en voor de rest laat ik het er maar liever bij.’ Na een kleine vierhonderd pagina's inktzwart kwaad houdt ze grote schoonmaak. Sir Thomas ziet in dat hij als vader heeft gefaald, Mrs Norris en Maria verdwijnen van het toneel, net als Henry en Mary, Tom betert zijn leven en de smetteloze Fanny, de enige die zich nooit heeft laten corrumperen, krijgt van Jane Austen haar Edmund toegeschoven. In haar zullen de waarden van Mansfield Park voortleven. Eind goed, al goed.

Maar is Fanny wel zo moreel superieur en recht in de leer als de lezer, aan het slot van Mansfield Park gekomen, geneigd is te denken? Ik dacht van niet. Ook Fanny heeft zo haar donkere kanten. Zo heeft haar verhouding tot haar broer William, net als de verhouding tussen Henry en Mary, een stevige geur van incest - iets waardoor overigens ook haar huwelijk met haar volle neef enigszins gekleurd wordt- en net als Mary, is zij als het om haar broer gaat tot veel bereid. Mary heeft het huis van haar oom verlaten, want, zo lezen we in het vierde hoofdstuk, ‘Admiraal Crawford was een man van losse zeden, die liever zijn maîtresse in huis haalde dan zijn nichtje in huis te halen.’ Enkele pagina's later blijkt hoe gevoelig deze kwestie ligt. Tijdens een gesprek waarbij onder anderen Fanny en Edmund aanwezig zijn, heeft zij het over ‘mijn vereerde oom, de admiraal’ en als ze uitgesproken is, krijgen we dit te horen: ‘Het verdroot Edmund juffrouw Crawford zo vrijmoedig over haar oom te horen praten, want hij zou niets liever doen dan haar bewonderen. Dit strookte niet met zijn opvattingen over de juiste toon en hij wist niets te zeggen, tot haar glimlachjes en levendigheid hem bewogen de zaak voorlopig te laten rusten.’ Admiraal Crawford is iemand met wie je geen relaties aanknoopt, zoveel is duidelijk. Maar hij is wel admiraal. Fanny's broer William dient bij de marine. Tot zijn en Fanny's grote verdriet laat zijn bevordering tot luitenant eindeloos op zich wachten. Dan ruikt Henry Crawford zijn kans om bij Fanny in een goed blaadje te komen. Door bemiddeling van zijn oom wordt William bevorderd. De manier waarop deze bevordering tot stand is gekomen, druist in tegen alle principes die Fanny er op na houdt. Als het om een ander was gegaan, had ze het vingertje waarmee ze het boek lang iedereen de maat neemt zeker geheven, maar nu het haar broer betreft, is ze een en al dankbaarheid. Zo blijkt ze hypocriet als de anderen, maar wel menselijk.

De citaten zijn afkomstig uit de in 1986 bij Het Spectrum verschenen uitgave van Mansfield Park in de vertaling van W.A. Dorsman-Vos.