Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 25

[p. 1]

De Artistieke Staalkaart

Willem G. van Maanen

Ik ben opgevoed zonder radio. Mijn vader wilde er geen in huis hebben, het was iets voor andersoortigen, volk dat te lui of te dom was om te lezen. Hij schaarde zich met die opvatting aan de zijde van de internationaal vermaarde historicus Johan Huizinga, die in zijn bestseller van 1935 In de schaduwen van morgen de radio een barbaar noemde, een bederver eerder dan een bevorderaar van onze in gevaar verkerende beschaving. Ze waren de enigen niet. De dichter en criticus Jan Greshoff vond het woord kwebbelkast voor radio uit, en dichtte, in de veronderstelling dat die kast naast iemands bed stond, over een mensheid ‘die zijn kroost gewon /op het ritme van Duke Ellington’. Mij dunkt dat daaruit nog heel mooie kinderen kunnen voortkomen.

Intussen, en dat negeerde zowel Huizinga als mijn vader, die toch Engelse taal en letterkunde doceerde, zond de Britse omroep bbc al sinds tijden een programma uit waarin geleerden en intellectuelen van naam, verenigd in een Braintrust, vragen van luisteraars over de meest verschillende en zonderlinge onderwerpen behandelden, niet op een schoolse maar op een lichtvoetige wijze, de beste manier waarop kennis moet worden overgebracht naar een publiek dat niet kan interrumperen of iets terugzeggen. Overigens is in dat opzicht de verhouding tussen uitzender en ontvanger wel veranderd, en lijkt de radio op een telefoon die voor iedereen openstaat. Tot mijn ergernis, moet ik erbij zeggen, als ik de onbenulligheden opvang die over en weer worden geuit, en die in kwaliteit niet uitkomen boven de mobiele telefonades die naar rust en stilte snakkende treinreizigers te verduren hebben van gebruikers van de draagbare kwebbelkast.

Mijn vader bekeerde zich in de oorlog. De Engelse zender bracht nieuws dat de bezetter in ons land niet duldde, en de radio deed zijn intrede in het ouderlijk huis. Ik heb mijn ouders op geen andere verboden daden kunnen betrappen dan op het in het donker luisteren naar het Engelse nieuws en naar de in het vrije Londen opererende Nederlanders Henk van den Broek en Lou de Jong voor het zogeheten Radio Oranje, en niet te vergeten Den Doolaard met zijn eigen vlammende toespraken, nauwelijks overtroffen door de Belg met zijn refrein: ‘Zonder erop te stoffen, ze zullen ons niet krijgen, die moffen.’ Na de oorlog verdween de geheime bakelieten boodschapper uit huis: het was maar een geleende.

Mijn vader protesteerde niet toen ik na de oorlog als journalist bij de radio terechtkwam, eerst als redacteur van de nieuwsdienst, toen nog onderdeel van het anp, later als programmamaker bij de Wereldomroep en medewerker van het programma Artistieke Staalkaart van de vara. Dat was een gevarieerd kunstprogramma onder redactie van de musicoloog Rutger Schoute en de schrijver Max Dendermonde. ‘Deze nieuwe rubriek,’ aldus de redacteuren bij de eerste uitzending op zaterdag 26 oktober 1946, ‘brengt u kunstnieuws over alle negen muzen. De ene week zal toneel in de belangstelling staan, de andere literatuur of beeldende kunst. Vandaag, om te beginnen, schilderkunst, toneel, film en muziek’. Daarna volgde in die eerste aflevering, van vijf uur tot halfzes, een interview met kunstkenner M. van Dantzig over het reinigen van de Nachtwacht, een gesprek met dirigent Loorij over de pas opgerichte Händelvereniging, een reportage over het eveneens jonge

[p. 2]

Nederlands Volkstoneel met een scène uit een stuk van Emile Zola, Les héritiers Raboudin, vertaald als De erfenisjagers, nieuws over het filmfestival in Cannes, en ten slotte een bespreking door Rutger Schoute van de autobiografie van de tenor Louis van Tulder, vermaard onder meer als de evangelist in Bachs Matthäuspassion. Een boordevol programma voor de duur van een half uurtje in de namiddag, tweewekelijks, later, in 1948, wekelijks, en toen verschoven naar de avond, van zeven uur tot halfacht, een geschiktere tijd, zeker voor de naar kunst hongerende, van zijn dagelijks werk terugkerende kostwinner. Zo kon hij op 21 december van dat eerste jaar genieten van een uitzending over de dichteres Hella Haasse, ‘bij het grote publiek beter bekend als actrice van cabaretteksten, die zich doet kennen als voordrachtskunstenares’, met een repertoire van zelfvertaalde oude poëzie, zoals ‘Sint Steven en Koning Herodes’, de heilige als tafelknecht:

Eens, als hij uit de keuken komt,
met wildbraad op een schaal,
ziet hij hoe boven Bethlehem
een heldere sterre straalt.

Hij werpt de gouden schotel neer
vlak voor Herodes' knie:
Nu dien ik u niet langer, heer,
u en uw tyrannie.

Zijn lot is getekend, getuige het laatste couplet:

Het beulsvolk sleept hem voor de poort
en slaat en stenigt hem.
Gedenkt Sint Steven op den dag
van 't kind te Bethlehem.

In een uitzending van een jaar later wordt de vraag opgeworpen of een Nederlands auteur van zijn boeken kan leven, en weer vele jaren later, juli 1968, als Max Dendermonde geëmigreerd is naar een nieuwe wereld en als redacteur vervangen door redactiesecretaris Cor Holst, komt vaste medewerker van het eerste uur dr. Garmt Stuiveling aan het woord over de Raad voor de Kunst: ‘Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat de afdeling Letteren van de Raad zich tegenwoordig een beetje overbodig voelt. Mocht dat zo zijn, dan wordt het tijd voor een radicale zelfherziening. Want er zijn nog vraagstukken genoeg die allereerst een grondige discussie nodig hebben, en daarna een verantwoord advies.’ Stuiveling noemt enkele voorbeelden: ‘er bestaat nog geen vast jaargeld voor bepaalde auteurs, en er ligt nog geen advies inzake het leenrecht. Nooit uitgevoerd.’ Hopelijk, en waarschijnlijk, heeft Stuiveling de realisering van sommige van zijn wensen nog beleefd.

Bij de 1250ste uitzending op 27 november 1971 eert de Artistieke Staalkaart de leider van het in die tijd bekende Mickery-theater in Loenersloot, Ritsaert ten Cate, als ‘kruising van een koele manager en bezeten theaterkenner’ met de Staalkaartprijs. Overigens is de aanduiding ‘artistieke’ dan al verdwenen, en heet het programma eenvoudig Staalkaart. Zes jaar later, in 1977, is het hele programma verdwenen: te elitair, zoals een van de directieleden van de vara het besluit rechtvaardigde. Voor mij is voetbal elitair, zei ik, omdat niemand mij ook de spelregels heeft uitgelegd.

De Staalkaart werd opgevolgd door een uitgebreidere versie onder de titel Het zout in de pap, waarin behalve culturele ook sociale onderwerpen aan de orde kwamen. Het was, ook al doordat het ‘live’ werd uitgezonden, op zaterdagmiddag, wat losser van toon en stond, althans dat hoopte de redactie, dichter bij de luisteraar. Hier bestijg ik mijn al jaren gekoesterde stokpaardje, dat van de verschillen tussen gesproken en geschreven woord. Bij de Staalkaart lazen de medewerkers hun bijdragen op al of niet boeiende wijze voor, het waren geschreven teksten. Jan Blokker las de zijne over film, Stuiveling, Halbo Kool, Marja, Jaap van der Ster de hunne over literatuur, Jelle Troelstra (inderdaad zoon van), Hans Redeker over beeldende kunst, en de een deed het wat losser dan de ander, alsof hij ter plaatse improviseerde. De redactie probeerde wel eens de sprekers over te halen hun tekst als kladblaadje te beschouwen, maar evenals de leden van ons parlement misten ze de moed of het vermogen om voor de vuist weg hun gang te gaan. Het interview, typische radiovorm, bracht, als hetgoed was, verlichting, maar bleef toch meermalen steken in een vormelijke dialoog en bezat nog niet de spontaneïteit, om niet te zeggen brutaliteit, van het huidige vraaggesprek, zoals we dat niet alleen van de radio maar vooral van de televisie kennen. Het ‘inbreken’ van de interviewer in de antwoorden van de geïnterviewde bestond in de tijd van de Staalkaart eigenlijk niet, het werd waar-

[p. 3]

Juryleden van de literaire prijsvraag VARA-radio. V.l.n.r. Willem G. van Maanen, Hugo Claus, Cor Holst (redacteur van de Artistieke Staalkaart), Hella S. Haasse en Adriaan Morriën. Foto: Fotodienst N.V. De Arbeiderspers, Amsterdam.

schijnlijk nog als onbeleefd beschouwd, wat zeker niet wil zeggen dat de vragensteller geen techniek of methode bezat om zijn gast uitzijn tent te lokken teneinde de gewenste informatie te verkrijgen. Ik denk dat een journalist als de betreurde Ischa Meijer de vorm van het interview een nieuwe impuls heeft gegeven door, althans schijnbaar, eerder op de man te spelen dan op de bal. Zijn stijl is, met wisselend succes, door meer dan een op- of navolger geïmiteerd.

Met het einde van de Staalkaart is, gelukkig, geen einde gekomen aan de culturele rubrieken bij de radio. Wie wil kan 's-avonds een uurlang luisteren naar Opium bij de avro en Kunststof bij de nps, levendige nazaten van zulke oudjes als de Staalkaart, waaraan ik na zoveel jaren nog goede herinneringen heb. Nostalgie voel ik niet, omdat nostalgie het verlangen is naar iets wat slechts in iemands verbeelding bestaat. De Staalkaart was een staaltje van culturele werkelijkheid, figuratief, niet abstract.