Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 24

De ramp van Leiden: eigen schuld?

André Hanou

Er moeten in 1807, naar aanleiding van de verschrikkelijke ontploffing te Leiden in januari van dat jaar, duizenden teksten verschenen zijn waarin Nederland blijk gaf van ontzetting en medeleven. Die teksten verschenen vaak als losse druk. Andere, meer verscholen, zijn te vinden in bundels die zijn uitgegeven door particulieren of genootschappen. De indruk die de ramp maakte, was enorm. Het aantal collectes was navenant. Aan de hand van enkele teksten wil ik hier aangeven op welke manieren het land reageerde op de ramp van Leiden.¹

1 Een goed overzicht van de verschrikkelijke gebeurtenissen biedt nog steeds: L. Knappert, De Ramp van Leiden-12 Januari 1807 - na honderd jaar herdacht [...], Schoonhoven 1906. De cultuurhistorische betekenis en de duiding door de tijdgenoten vindt men uitstekend beschreven in Jan Willem Buisman, Tussen vroomheid en Verlichting. Een cultuurhistorisch en -sociologisch onderzoek naar enkele aspecten van de Verlichting in Nederland (1755-1810), deel 1, Zwolle 1992, p.225-265.

Meeleven

Als voorbeeld: een reactie van de andere kant van het land. In Nijmegen schrijft Everhard Benjamin Schonck,² rector van de Latijnse School aldaar en zelf classicus, zijn Treurzang op het rampspoedig lot der stad Leyden.³ Hij draagt zijn zang voor op 9 februari 1807, bij gelegenheid van een ‘school-promotie’.

Schonck is geen groot schrijver, maar wel een heel redelijk gelegenheidsdichter. Hij heeft een zintuig voor goede verzen en zijn metaforen kunnen origineel zijn. Zoals het een goed classicus betaamt, begint hij zijn treurzang met het aanroepen van een muze, in dit geval Melpomene. Hij versiert zijn tekst met allerlei aan de klassieken ontleende elementen. Het schetsen van de verschrikkingen te Leiden blijft echter hoofdzaak. Het gedicht ademt medelijden. Schonck kan ver gaan in zijn schilderingen:

Hier ligt een hoofd
Half opgekloofd.
Daar steekt een hand

2 Zie voor Schoncks biografie Jan de Vet, Biografisch woordenboek Gelderland, deel 5 (2006), in voce. Zie voor de figuur van Schonck als auteur Nijmeegse mutsen. Een satire uit 1792. E.J.B. Schonck, De Bonheurs uit de mode. Heldendicht, uitgegeven en toegelicht door André Hanou, Leuth 2006.

3 Het verschijnt te Nijmegen bij J.C. Vieweg in 1807.

[p. 47]

 

Door d'opgescheurde wand,

 

En schijnt om hulp te vraagen:

 

Ginds ligt een voet,

 

Doch als men dieper wroet,

 

Is hij van 't ligchaam afgeslagen.

Ik neem aan dat het voorlezen van dit gedicht in een school de toehoorders zeer onder de indruk heeft gebracht, juist omdat Schonck aandacht heeft voor de vredige omstandigheden in de klas en de plotselinge dood van onderwijzer en scholieren:

Hier zit de blijde Jeugd
Om godsdienst, letterkunde en deugd
In 't prilste van haar' jaaren,
Uit 's Leeraars mond bij een te gaaren;
Maar wordt op 't onverwachts, door 't tuimlen van een huis,
Met donderend gedruis,
Bij 't smaaken van de wijsheids gaaven,
Helaas! in 't brokk'lig puin gelijkerhand begraaven,
En vindt, aan Letterkundes schoot,
Wat hart ontroert dit niet! ellendig haaren dood.

Overlevenden in Leiden, zo schrijft Schonck, geloven nauwelijks dat alles voorbij is. Zij schrikken op bij alles. Schonck heeft oog voor hun trauma:

Zoo trilt een hert de jagt ontkomen,
Op minst gedruis,
Op 't zachtst geruis,
Op 't springen van een vorsch in bron of koele stroomen.

Schoncks doel is vooral: het opwekken van medelijden. Waarschijnlijk volgt na zijn voordracht een collecte.

Dit medeleven komt vrijwel in alle teksten voor. Het opwekken van het medeleven lukt niet elke vaderlandse puikpoëet even goed. De meeste burgerdichters, goedwillend maar talentloos, begrijpen heel goed dat het een verplicht element is in dit soort dichtwerk. Het veroorzaakt echter vaak poëtische rampen. Dat is goed te zien in het volgende:

't Wordt nacht! men wacht, men hoort, men weet niet wat te denken;
Bedwelmende ontsteltenis!
Zoo kan een zwijmeldrank de ontstelde hersens krenken,
Daar elk bedonderd is!

Aldus de Rotterdammer W. Smits, lid van het genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming. Samen met zijn plaatsgenoot P. Wittigs geeft hij namens dat genootschap twee dichtstukjes over de ramp uit.⁴ Zijn collega Wittigs maakt het ook nogal bont. Hij weet zijn afgrijzen te verbinden met genoegen:

Maar zacht - verbeelding schetst my 't zaligste genoegen:-
Hen, door het rookend puin bedolven en verstikt,
Zie ik, in 't heilrijkst oord, voor eeuwig zamenvoegen...

Hier lopen medelijden en afgrijzen over in de vage idee dat het Leidse lijden ergens goed voor is geweest. De rampzaligen zijn nu blijkbaar ramp-zalig, in hun hemels oord. Er is hier verwantschap met een andere idee, in een tekst die ik niet zal behandelen, afkomstig van een dominee. Deze meent dat de ontploffing nuttig geweest is: nu kan de stad immers mooier en beter herbouwd worden. Men kan de wijsheids Gods zien, in dit alles... Zijn opmerking getuigt van een nogal ver doorgevoerd fysicotheologisch denken (waarin immers alles uiteindelijk ergens toe dient, in het grote plan Gods).

Van een dergelijke utilitair-religieuze, of teleologische uitleg is bij de meer klassiek georiënteerde Schonck geen spoor te vinden. Hij lijkt eerder wat stoïsch. Hij memoreert soortgelijke stedenrampen uit het verleden: Rotterdam, Maastricht zijn ooit ook hevig getroffen geweest; en men denke aan de verwoesting van Jeruzalem! Schonck dankt ten slotte God dat hij tenminste Nijmegen gespaard heeft.

Toch: dankzij Schoncks historisch overzicht moet bij de hoorder enigermate de idee ontstaan zijn dat ongeluk van alle tijden is. Dat lucht op. Het geeft in zekere zin verlichting.

4 [W. Smits & P. Wittigs], Op den algemeenen ramp, der stad Leyden overgekomen, door het springen van een vaartuig, geladen met buskruid [...], Rotterdam, by Cornel en Van Baalen, [1807].

Straf

Maar er zijn ook tientallen teksten waarin men minder luchtig is wanneer het erom gaat betekenis te geven aan het ongeluk. Het zijn teksten waarin predikanten, doorgaans van de oude maar niet langer publieke kerk, tamelijk precies weten te zeggen wat oorzaak en gevolg is. De ramp is een straf Gods, volgend op het onvertogen leven van - hier wordt men ietwat minder duidelijk - de Leidenaars, de

[p. 48]

Hollanders, de Nederlanders. In dit calvinistische, oudtestamentische, gereformeerde concept betreffende verloop en duiding van geschiedenis, moet er nu boete gedaan worden, een ander leven geleid. Het hoofdthema van deze teksten rond de ramp van Leiden is: zonde en straf. Hier is geen sprake van verlichte tijden; eerder van het feit dat die verlichte tijden de wraak Gods over zich afroepen. Van vele kansels wordt op dit moment nog steeds hetzelfde betoogd als voorheen, bijvoorbeeld bij de Amsterdamse schouwburgbrand van 1772. Toen daar tientallen bezoekers de dood gevonden hadden (zij konden tijdens de brand het gebouw niet meer verlaten), was ook toen de mededeling: het was hun eigen schuld geweest. Zij waren zondaars.

Ik acht het niet nodig een van deze teksten te behandelen. Het thema is duidelijk. De liefhebber kan tientallen voorbeelden vinden in Knapperts De Ramp van Leiden (1906).

God of natuur

En nu blijkt de ramp van Leiden aanleiding te geven tot een ander soort teksten. Deze verzetten zich, op basis van een of andere vorm van verlichte denken, tegen bovengenoemde uitleg van de protestantse orthodoxie. Men vindt die uitleg inhumaan. Men acht het allerminst vanzelfsprekend dat onschuldige Leidenaars of welke anderen ook, schuld in de schoenen geschoven krijgen. Dit verzet leidt gaandeweg tot een debat over de vraag welke God men nodig heeft (als men die al nodig heeft) om een dergelijk ingrijpen in de geschiedenis te rechtvaardigen. Waardoor wordt het leven werkelijk geleid? Welke moraal is daarbij nodig? Zo blijkt, decennia na de Socratische oorlog (1769-1780),⁵ dat er nog steeds, of opnieuw, een tweedeling heerst in de Nederlandse samenleving op cultureel en religieus terrein.

Een voorbeeld. Ik kies voor de tekst van ‘E.S.’ ofwel Evert Schilderup (ca. 1788-1808), een jonge boekhouder te Amsterdam. Deze uit zijn ergernis in Leiden's ramp, geene Gods-straf. Uitgegeven ten voordeele van de Leidenaren.⁶ Het geschrift is gedateerd 24 januari 1807. Er verschijnen in 1807 twee drukken van deze tekst. De eerste strofe van deze lierzang luidt:

Ik volg, ô Dichtkunst, uwe wenken;
Leên aan mijn lied uw' kracht en klem:
Men durft ontzind de Rede krenken;
Voor haar verhef Ik mijne stem.
Na agttien jongst verlopene eeuwen,
Blijft dweepzucht nog waanzinnig schreeuwen;
In 't Godgewijde heiligdom
Wordt nog het volksgevoel verbasterd;
Gods liefde en wijsheid snood gelasterd,
Door eenen vuigen Priestrendom.

Schilderup vervolgt: het is afschuwelijk dat in de visie van bepaalde kerkelijken godbetert Leidenaren verwijten te incasseren krijgen. Juist zij hebben onze vrijheid bevochten op de Spanjaarden! Wég met dat geklets over Gods raadsbesluiten. Ongelukken en rampen strelen de Godheid niet. De wetten van de natuur zijn helaas nog te duister om alles te begrijpen; maar de rede probeert daar geleidelijk meer helderheid te krijgen. De ‘traage dweepers’ willen dat niet! De idee ‘Gods-straf’ is niet te verenigen met het beoefenen van ‘plicht’ en van wat een mens behoort te doen in vrijheid, in het rijk van de zedelijkheid. Hij besluit: men moet voortgaan op het pad van rede en wijsheid. Men behoort niet te bukken onder het juk van ‘zielendwang en priester-logen’.

Deze tekst laat meer zien dan de gebruikelijke afkeer van priesterdwang, van clerus en opgelegde dogmatiek, al veel eerder geuit ook in ons taalgebied, bijvoorbeeld in De wolf in 't schaepsvel (1711) door Jakob Zeeus. Bij Schilderup is meer aan de hand.

Schilderup neemt stelling vanuit een geheel andere wereldbeschouwing dan die van het orthodoxe gereformeerde christendom. Het begrip ‘plicht’ wijst op de herkomst van zijn denken. Hij spreekt over moraal op te vatten als ‘plicht’, dus als de verplichting voor het individu het goede te doen zonder daartoe de opdracht gekregen te hebben van buitenaf. Hij is blijkbaar geïnspireerd door de Kantiaanse, of ‘critische’ wijsbegeerte, waarin ‘God’ erkend wordt als onontkoombare categorie in het menselijk denken, maar over wiens werkelijke bestaan geen zinnig woord gezegd kan worden (dat wordt verder overgelaten aan het geloof). In deze wijsbegeerte is het vervullen van plicht het hoogste zedelijke handelen. Daarin vindt men als het ware ‘vrijheid’ en heiligheid.

5 Zie hierover: Ernestine van der Wall, Socrates in de hemel? Een achttiende-eeuwse polemiek over deugd, verdraagzaamheid en de vaderlandse kerk, Hilversum 2000; [E. Wolff-Bekker], De onveranderlyke Santhorstsche geloofsbelydenis. In rym gebragt door eene zuster der Santhorstsche gemeente (1772), uitgegeven, met inleiding en commentaar door A.J. Hanou, Leiden 2000.

6 Amsterdam, J.S. Van Esveldt-Holtrop, 1807.

[p. 49]

Impressie van de puinhopen na de kruitramp, door C. Groeneveld. Links de Nieuwsteegsbrug, rechts de Saaihal (huidige Lodewijkskerk). Regionaal Archief Leiden, PV 46192 m.f.

Het blijkt, bij nader toezien, dat Schilderup inderdaad onder invloed gestaan heeft van deze wijsbegeerte, die op dat moment nogal wat populariteit geniet bij de Nederlandse intelligentsia. Dat is vooral het geval in Amsterdam, waar Paulus van Hemert en met name Jan Kinker de kantiaanse wijs-begeerte propageren. Zij achten deze niet alleen een technisch juiste filosofische benadering van de werkelijkheid, maar ook een denken waardoor men de wereldwijde gemeenschap van verlichte en tolerante burgers kan bevorderen, en de wereld-vrede en de vervolmaking van de mensheid dichterbij brengen. De vrijmetselarij, in die dagen een genootschap waarvan vele vernieuwers lid zijn, is in hun ogen een geschikt instrument ter bevordering van dat ideaal. Schilderup blijkt in deze jaren lid te zijn van dit gezelschap, te Amsterdam. De belangrijkste loge in deze periode is La Charité. Daarvan zijn Kinker en Van Hemert lid.⁷

Schilderup heeft misschien ook het werk van Kinker voor ogen staan, wanneer hij het in de geciteerde strofe heeft over ‘agttien jongst verlopene eeuwen’. Bij de overgang naar de negentiende eeuw heeft Kinker die achttien eeuwen op het toneel laten verschijnen, in zijn Eeuwfeest by den aanvang der negentiende eeuw en De menschheid in 't Lazarushuis. Die stukken werden bij het begin van de nieuwe eeuw in de Amsterdamse schouwburg opgevoerd. Kinker had laten zien hoe het licht gloeiend was geweest; behalve in die eeuwen en tijden waarin enig priesterdom de mensheid verdrukte. Jezus is een groter licht, een voorganger. Maar de echte Verlichting breekt nu aan. Het verwondert niet dat er indertijd enige onrust ontstaan is rond Kinkers toneelstukken.

7 De uitgever van Schilderups tekst, J. Esveldt-Holtrop, is trouwens directe familie van Willem Holtrop, de Voorzittend Meester van La Charité. Schilderup is remonstrant (Buisman, Tussen vroomheid en Verlichting, deel 1, p.237). Hij draagt bij aan het Gezangboek voor Vrijmetselaaren van 1806 en produceert in dit milieu ook andere teksten (A. Hanou, Sluiers van Isis [...], Deventer 1988, I, p.519, II, p.63); zoals een vertaling uit het Frans van de rede van Kinkers adept J.L.J. le Fèvre toen die op 19 juni 1805 in La Charité aangenomen werd. Een gedicht van Schilderup is toegevoegd aan Kinkers De nagedachtenis van Jaques Kuyper[...] (overleden 1 Junij 1808.) in Harmonica gevierd [...], Amsteldam 1809. P.G. Witsen Geysbeek (overigens uit ditzelfde milieu afkomstig) is nogal lovend over Schilderups literaire talenten, in zijn Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters, deel 5 (1824), in voce.

[p. 50]

De tegenaanval: dominee Van Voorst

De uitval van Schilderup blijft bepaald niet onopgemerkt. Zijn voornaamste aanvaller wordt de Amsterdamse gereformeerde dominee Dirk Cornelis van Voorst (1752-1833). Deze heeft zelf al eerder een gelegenheidsgeschrift gepubliceerd over de ontploffing en de gevolgen daarvan: De geduchte ramp der stad Leiden, godsdienstig beschouwd.⁸ Het is de tekst van zijn op 25 januari 1807 gehouden leerrede, over Leiden en Lukas 13:1-5. In die verzen spreekt Jezus over enkele door de Romeinen gedode Galileërs en over nog andere slachtoffers van ongevallen. Jezus meent dat het niet juist is te denken dat zulke mensen wel zondaars geweest zullen zijn; ‘maar indien gij u niet bekeert, zo zult gij allen desgelijks vergaan’.⁹

Van Voorst heeft voor Leiden een wat dubieuze oplossing. Men mag, meent hij, bij deze ramp niet veronderstellen dat de slachtoffers zondaars zullen zijn geweest. Waarom de Leidenaars bestraft zijn, is alleen de hemel bekend. Maar het is wel een waarschuwing; voor Holland en voor de inwoners van Amsterdam in het bijzonder. Hij meent dat in Amsterdam erg zichtbaar is geworden dat er minder godsdienst, meer zedeloosheid is. In een snelle overgang verbindt Van Voorst zijn observatie met de Verlichting:

Het is mij eene onbegrijpelijke, ja! eene gevarelijke Leer, dat de verlichting van onze dagen ons van tijd tot tijd nader tot de Godheid brengt, meer en meer de Godheid gelijk doet worden. (p.49)

Blijkbaar acht hij de Verlichting te Amsterdam - hierboven wees ik al op de sterke positie aldaar van de kantiaanse verlichting - zo bedreigend, zozeer de positie van de mens en de vooruitgang centraal stellend, dat daardoor, voor hem, de idee van de almacht Gods in gevaar komt. Bij Van Voorst is geen spoor te vinden van een ander idee; dat christendom en Verlichting vruchtbaar samen kunnen gaan. Hij neemt ook gelegenheid de aandacht te vestigen op het schrikbewind van Robespierre, als gevestigd ‘op de puinhopen van die omvergerukte ouwerwetsche godsdienstigheid’ (p.50). Kortom: bij deze schrijver zijn christendom (gelijk aan: gereformeerde orthodoxie) en Verlichting elkaars tegenpolen.¹⁰

Was Van Voorst echt zo'n scherpslijper en kettervreter? Ik denk het eigenlijk niet. Een korte blik op zijn leven en werk verraadt dat hij menselijke trekjes heeft.¹¹ Wie een deel van zijn nogal grote oeuvre leest, wordt getroffen door een zekere mate van redelijkheid.¹² Hij heeft veel gemeen met de grote polemisten van de publieke kerk uit de voorgaande eeuw, Hofstede en Barueth. In tegenstelling tot de vele anderen die uitsluitend toornden en verdoemden, hebben deze verdedigers van de gereformeerde leer een zeker schrijftalent, en niet zelden gevoel voor humor. Dat verraadt gevoel voor de volheid van het menselijk leven. Ook Van Voorst kan zich wel in anderen verplaatsen. Het is opmerkelijk dat deze man zich juist in zijn Amsterdamse gemeente moet verdedigen tegen een verdenking van patriottisme.¹³ Dat lijkt een vorm van vrijzinnigheid te impliceren.

Maar nu dan de reactie door Van Voorst op het pamflet van Schilderup. Het geeft hem aanleiding zwaarder geschut in het veld te brengen, in een anoniem geschrift van zo'n zeventig bladzijden, getiteld Zijn alle de christen-geestelijken huichelaars? Of uitnodiging, tot een mondgesprek, aan de maaker van den lierzang, getiteld Leiden's ramp geene gods-straf.

Hij neemt de beschuldiging van Schilderup dat de kerkelijken de ramp van Leiden misbruiken om hun wrede mensvisie te demonstreren, hoog op. Niemand heeft gezegd dat God behagen heeft in dood en verwoesting; niemand, dat de zonde van Leiden de ramp heeft uitgelokt. Uw lierzang bedoelt ‘allen christelijken Godsdienst omtekeren’. Is het doel van die zogenaamde nieuwe ‘hemelsche wijsbegeerte’ alle geestelijken voor huichelaars uit te maken? Waarom verbergt u uw naam? Andere verlichters komen gewoon voor hun standpunt uit, ‘onder anderen, de Hoogleeraar kant’. Vervolgens geeft Van Voorst de discussie een principiëler tintje.

Wat is dan uwe Godheid? [...] Is uwe Godheid de Natuur, of de Eeuwige Reden? Is uwe Godheid van den mensch, van de wereld onderscheiden? Gij zult u immers niet schamen uw geloof te openbaren? Het schijnt mij toe dat Gij een aanklever zijt van de gevoelens van kant. [...] Ik heb er wel moeite toe gedaan, om te weeten, wat toch eigentlijk de God van kant is. Maar - het blijft mij duister. Althans ik kan nog niet zien, dat de God van kant begrepen moet worden zo,

8 Amsterdam, Reinier van Lochem, 1807.

9 De keuze van deze passage laat al zien hoe moeilijk het is, in religieuze optiek, onderscheid te maken tussen particuliere schuld (zonde) en algemene schuld. Er doemt altijd de vraag op naar de ruimte, tussen de wilsbeschikkingen van de Almachtige en de vrijheid van de mens zelf.

10 Van Voorst gebruikt in zijn publicatie ook nergens het begrip ‘Voorzienigheid’. Dat begrip wordt door veel christelijke predikanten vaak gehanteerd om geschiedenis te duiden; om aldus niet nodeloos de God van de Bijbel overal verantwoordelijk voor te maken, en zo ruimte te laten voor de ‘natuur’.

11 Enige informatie over hem: nnbw x, k.1134-1135. Het verbaast dat hij geen lemma gekregen heeft in het Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme.

12 Men zie bijvoorbeeld zijn weekblad De Nederlandsche spectator, uit 1793; en zijn opvoedingsroman Aristus (1789-1790). Hij gebruikt soms spreektaal.

13 In zijn Enige vragen aan de misnoegden, Amsterdam 1797, zegt hij in zijn vorige gemeente, Leiderdorp, als zodanig door sommigen aangezien te zijn. In zijn Verslag van het gebeurde, Amsterdam 1803, zegt hij de betrekking in Amsterdam aangenomen te hebben omdat hem in 1795 bleek dat de patriotten niet tegen de godsdienst waren.

[p. 51]

als men het doorgaans verstond, van een redelijk wezen, (onderscheiden van de wereld, en dus ook van de menschen), het welk Wezen de wereld [...] heeft geschapen [...] en regeert, in dien zin, zo als men die woorden doorgaans nam. Gij zult mij te minder mijne vraag ten kwaade duiden, als Gij in aanmerking neemt, dat de leer van kant voor het grootste gedeelte van het menschdom zo duister is. Ik zeg niet dat die leer waarlijk zo is.

Verrassend en zéér ongebruikelijk is dat Van Voorst nu de maker van Leiden's ramp, geene Gods-straf uitnodigt tot een publiek debat. Hij mag plaats en tijd bepalen, en zoveel mensen meenemen als hij wil - mits hun aantal niet meer is dan de helft van de aanwezigen.

Dit Godsdebat zoals door Van Voorst bepleit, is in wezen een debat over de christelijke, persoonlijke, transcendente God; als onderscheiden van, zeg, een ‘spinozistische’ immanente god (deus sive natura). Dit alles heeft geen relevantie voor het probleem van ‘God’ bij Kant. In de kantiaanse wijsbegeerte wordt slechts onderzocht hoe kennis tot stand komt. Er wordt daar gekeken naar de manier waarop mensen tot ‘god’ moeten concluderen. Bij Kant is echter geen plaats voor discussie over de werkelijkheidswaarde van God, los daarvan. Overigens brachten deze wijsgerige opvattingen over wat de grenzen moesten zijn van de discussie over God, in de filosofie, veel gelovigen ertoe ietwat agressief te worden met betrekking tot deze wijsbegeerte. Zij dachten hier hun God en de troost van hun geloof kwijt te raken. Zij betoogden dat de kantiaanse variant van de Verlichting daarom niet alleen god-loos, maar gevolgelijk ook goddeloos en zedeloos was. Rhijnvis Feith dacht zo bijvoorbeeld.¹⁴

14 Vgl. A. Hanou, ‘Sophie's keuze: Kant. Jan Kinker publiceert zijn Brieven van Sophë aan Mr. Rhijnvis Feith (1807)’, in: idem, Nederlandse literatuur van de Verlichting (1670-1830), Nijmegen 2002, p.227-231; idem, Sluiers van Isis, passim.

Voorlopige gevolgen

Van Voorst heeft waarschijnlijk niet goed begrepen wat Kant werkelijk zei, en denkt Schilderup te kunnen dwingen het debat te voeren binnen de bekende christelijke parameters. In ieder geval: Leiden was nu eens te meer in last. Beter gezegd, niet meer Leiden alleen, maar heel Nederland. De kwestie van schuld, straf, almacht Gods wordt nu de vraag naar het bestaan en de zijnswijze van God; en naar het kunnen bestaan van moraal zonder christelijke fundering.

Geeft Schilderup antwoord? Nee. Van een antwoord is althans mij niets bekend. Van Voorst komt daarop, mei 1807,¹⁵ met een Nadere uitnodiging. Wie hem nu wél antwoordt, is, op 4 april 1807, ‘S.v.L.’. Die publiceert een Panakeion aan E.S. dichter van den lierzang: Leidens ramp geene godsstraf. en N.N. schrijver van het werkjen: Zijn alle de christen-geestelijken huichelaars?¹⁶

Dit Panakeion (geneesmiddel) bestaat uit een polemisch gedicht van zestien strofen, gevolgd door aantekeningen. De schrijver, overduidelijk een vrijdenker, steunt Schilderup. Hij is niet ingenomen met de manier van redeneren van de predikant:

Wie ons zijn bezef van plichten,
Uit natuur en uit geschichten,
Uit de Reden voor wil lichten,
is die niet een toveraar?
Maar wie 't zijne als was kan kneeden,
Wie gezond verstand en reden
Aan zijn roozenboei wil smeeden,
Die is vast geen huigchelaar.

Hij gaat ironisch in op de afkeer van de kantiaanse Verlichting:

Wie voor waarheid wil doen gelden
Wat de neoloogsche helden
Uit het domme Duitschland schelden,
Is een kantiaan, dat's klaar;
Maar wie Leidens volk laat kermen,
Wie geen God kent van ontfermen,
Dien zal Dordrechts leer beschermen
En haar Philosooph [!] Gomaar.¹⁷

De auteur van dit geschrift is Paulus Hubertus Adriaan Jan Strick van Linschoten (1769-1818), een Utrechtenaar die een groot deel van zijn leven in de Duitse landen doorbrengt. Hij behoort tot de vrijzinnige intelligentsia.¹⁸

Wat gebeurt er tijdens dit openbare debat, dat begint op 1 december 1807? Van Voorst doet daarvan verslag in zijn Kan het christendom zegevieren?, of Bericht van twee mondgesprekken, gehouden met den schrijver van het Panakeion, den heere S. van L.¹⁹ Er blijken twee bijeenkomsten geweest te zijn, waarbij van de zijde van de kantianen enkele kopstukken verschijnen, onder wie Kinker zelf. Maar, hoe belangrijk dat debat ook is, de ramp van Leiden

15 Volgens zijn Kan het christendom zegevieren [...], Amsterdam 1808, p.1 vv.

16 Te Amsteldam, Bij H. van Kesteren, 1807.

17 De beide citaten op p. 6 en 8. De onorthodoxie van deze schrijver is in de aantekeningen veel duidelijker. Zo spot hij met de leer van de Drieëenheid (p.14): ‘Hoe veel vernuftiger is niet de Godlijke leer der heilige Driëenigheid! Ofschoon het veel gemaklijker is twee tot één te maaken, gelijk b.v. man en vrouw in het huwlijk, desniettegenstaande is Gods vinger in het veel duidlijker begrip der Godlijke Drieënigheid ten klaarsten zichtbaar. Kan men zich wel een zotter denkbeeld vormen dan de vereeniging van de Natuur en van de eeuwige Reden? Beide zijn immers vrouwlijk: daar moest dus eene natuurlijke onnatuurlijke Tribaderie uit ontstaan.’

18 Hij neemt deel aan staatkundige en wereldbeschouwelijke debatten. Hij publiceert verschillende dichtbundels die beslist niet onaardig zijn. Hij is geheel tweetalig. Zie over hem: nnbw v, k.833-834.

19 Amsterdam, bij A.B. Saakes, 1808.

[p. 52]

verdwijnt nu steeds meer uit het zicht.

Ik wil daarom hier geen verslag geven van deze ontwikkelingen. Het is voldoende, te beseffen welke soorten emoties de ramp heeft gewekt en zichtbaar gemaakt.