Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 23

Het landelijke conserveringsprogramma Metamorfoze
De vergankelijke blankheid van papier

Andrea Langendoen

Om het materiële verval van papieren cultureel erfgoed tegen te gaan, werd in 1997 het nationale project Metamorfoze gestart. Inmiddels zijn talrijke cultuur-historische collecties, waaronder vele literaire, binnen Metamorfoze duurzaam geconserveerd en verfilmd. Andrea Langendoen, medewerkster Communicatie en Publiciteit van Metamorfoze, blikt terug en kijkt vooruit.

En zo, ineens, op die duinen, voor zich de zee,
verlangde hij ze terug te zien, zijn verzen pas
geschreven met de violette inkt op de ontvankelijke
blankheid van papier.¹

Als de jonge schrijver Hugo Aylva zich in Louis Couperus' roman Metamorfoze uit 1897 in volle ijl naar zijn schrijftafel terugspoedt, is hij zich er niet van bewust dat de ‘witte bladen met violette woorden’ al zijn begonnen aan een onomkeerbaar proces van verzuring en verval. Het blanke papier wordt langzaam geel en bros, de violette inkt ver-

1 Louis Couperus, Metamorfoze. Volledige werken Louis Couperus, deel 13, Utrecht/ Antwerpen 1988, p.12-13.

[p. 25]

Band van de roman Metamorfoze van Louis Couperus.

bruint en verbleekt. De periode waarin Aylva en zijn schepper Couperus werken, is namelijk de periode waarin de kwaliteit van het papier op zijn slechtst was.

Voorgeschiedenis

In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw werd het steeds duidelijker dat een deel van het Nederlandse papieren erfgoed door verzuring langzaam aan het vergaan was. Uit een onderzoek dat werd uitgevoerd door de Koninklijke Bibliotheek in samenwerking met de toenmalige Rijks-archiefdienst bleek dat vooral papier uit de periode 1840-1950 er slecht aan toe was. In deze periode nam de vraag naar papier steeds meer toe. Tot aan het begin van de negentiende eeuw werd papier meestal gemaakt uit lompen. Omdat lompen vrij schaars waren, ging men over tot het vervaardigen van papier uit houtpulp, een grondstof waaraan geen gebrek was. Hout bevat echter lignine, een stof die onder invloed van licht, hitte en lucht een chemische reactie ondergaat. Hierdoor wordt de structuur van het papier aanzienlijk zwakker. Verder gebruikte men voor de papierfabricage chemische middelen die verzuring van het papier veroorzaakten, zoals chloor om het papier te bleken en een lijm die aluin bevat om het papier sterker te maken.

Het was duidelijk dat er iets moest gebeuren om het papieren erfgoed uit de periode 1840-1950 te redden. Het Ministerie van ocw besloot, onder andere naar aanleiding van een aantal publieksacties, dat het tijd was het papierverval nationaal en structureel aan te pakken.

Het gaat in totaal echter om miljoenen publicaties en duizenden collecties: er moest dus een selectie gemaakt worden. In opdracht van het ministerie onderzocht de Koninklijke Bibliotheek op welke manier en volgens welke criteria er een selectie gemaakt moest worden. Die uiteindelijke criteria hielden in dat materiaal van Nederlandse herkomst, beschikbaar in Nederlandse erfgoedinstellingen met een bewaarfunctie en daterend uit de meest bedreigde periode (dus 1840-1950), voor conservering in aanmerking kwam. Conservering houdt in. dit geval in dat het materiaal op microfilm wordt gezet en zuurvrij wordt verpakt.

Eerste fase

Couperus schreef zijn roman Metamorfoze in 1897. Precies honderd jaar later, in mei 1997, ging het nationale programma voor de conservering van bibliotheekmateriaal van start, dat de naam kreeg van de roman van Couperus. Het ministerie van ocw stelde 18 miljoen gulden (ruim 8 miljoen euro)beschikbaar voor de uitvoering van de eerste fase van het programma (1997-2000). Het conserveringsprogramma werd gecoördineerd door het Bureau Metamorfoze van de Koninklijke Bibliotheek.

Na de eerste selectie, hierboven beschreven, bleef er alsnog een behoorlijk aantal objecten over: in totaal 2 miljoen pagina's handschriftelijk materiaal, 400.000 boeken, 30.000 tijdschriftnummers en

[p. 26]

Een fatalistisch briefje van Willem Kloos aan Albert Verwey, 25 september 1888. Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), hs. xli b 7415.
De collectie van Albert Verwey, waar dit briefje deel van uitmaakt, is in het kader van Metamorfoze op microfilm gezet.

5000 krantentitels. Met de beschikbare middelen konden deze natuurlijk lang niet allemaal worden geconserveerd. Er moesten dus opnieuw keuzes worden gemaakt. Voor de literaire collecties gold dat alleen de belangrijkste collecties in eerste instantie voor conservering in aanmerking kwamen. Grote en kleine erfgoedbeheerders in Nederland kregen daarom het verzoek hun belangrijkste collecties aan te melden. Op die manier ontstond een prioriteringslijst van handschriftelijke collecties en afzonderlijke manuscripten. Voor de boeken werd een andere werkwijze gevolgd. Hierbij kreeg de periode waarin het boekverval op zijn hevigst was prioriteit: 1870-1899.

De eerste fase van het programma bestond uit drie trajecten: Literaire Collecties, Behoud Nederlandse Boekproductie (bnb) en Microverfilming Landelijke Dagbladen. In totaal werden 102 literaire collecties, 45.000 boeken en 50 krantentitels geconserveerd. Dat lijkt veel, maar in totaal is het slechts 6% van het materiaal uit 1840-1950 dat voor conservering in aanmerking komt.

Tweede en derde fase

Na de succesvolle eerste fase ging in 2001 de tweede fase van het Metamorfozeprogramma (2001-2004) van start. Hiervoor stelde het Ministerie 10,2 miljoen euro beschikbaar. Het traject Literaire Collecties werd voortgezet en bnb begon met een nieuwe periode: 1900-1909. Er kwamen ook enkele nieuwe trajecten bij: Cultuurhistorische Collecties (Nederlandse collecties van cultuurhistorisch of historisch belang) en Internationaal Waardevolle Collecties (niet-Nederlandse collecties die ofwel uniek ofwel van groot internationaal belang zijn). Verder werd er begonnen met de verfilming van een aantal (in totaal 40) Nederlandse geïllustreerde publiekstijd-schriften. Ook kwam er subsidie beschikbaar voor de digitalisering van reeds geconserveerde literaire collecties.

De derde fase van het programma (2005-2008) is onlangs van start gegaan. Sinds januari van dit jaar coördineert de Koninklijke Bibliotheek het programma samen met het Nationaal Archief te Den Haag. Het Bureau Metamorfoze is daartoe uitgebreid met een coördinator Archieven, afkomstig van het Nationaal Archief. Het programma richt zich nu op het behoud van het Nederlandse papieren erfgoed in zijn geheel, niet alleen op het behoud van bibliotheekmateriaal.

In de afgelopen jaren zijn al verschillende archiefcollecties geconserveerd. Het ging dan echter steeds om particuliere archieven van beperkte omvang. In het nieuwe Archieventraject zullen ook de grote overheidsarchieven de gelegenheid krijgen hun collecties aan te melden, mits ze voldoen aan

[p. 27]

bepaalde criteria die door een speciale commissie zijn vastgesteld. Voor deze archieven geldt vaak dat ze, behalve met verzuring, ook te kampen hebben met andere problemen van intern verval zoals inktvraat en groenvraat. Veel van dit bedreigde materiaal is van vroegere datum dan de officiële Metamorfozeperiode 1840-1950. Het programma breidt zich in deze derde fase dus op verschillende gebieden uit, zowel wat betreft de werkwijze als de toegepaste conserveringsmethoden.

Werkwijze

Naast de coördinatie van projecten, organiseert het Bureau Metamorfoze een aantal keer per jaar informatiebijeenkomsten. Verder verschijnt er drie keer per jaar een nieuwsbrief, Metamorfoze Nieuws. Ook geeft het bureau opdracht tot het uitvoeren van (conserverings-)onderzoeken. De resultaten daarvan worden gepubliceerd in de reeks Metamorfoze-publicaties. Veel informatie en publicaties over Metamorfoze zijn bijeengebracht op de website www.kb.nl/coop/metamorfoze.

Om voor subsidie in aanmerking komen, moeten instellingen een projectvoorstel indienen. Bij het opstellen hiervan krijgen ze hulp van een van de drie projectcoördinatoren van het Bureau Metamorfoze (Literaire Collecties, Digitalisering Literaire Collecties, Archieven). Voor de subsidies geldt een 70/30-regeling, dat wil zeggen dat Metamorfoze 70% van de projectkosten subsidieert, de overige 30% worden door de instelling zelf gefinancierd. Voorstellen worden een paar keer per jaar voorgelegd aan de Beoordelingscommissie Metamorfoze, die beslist of een voorstel wordt gehonoreerd. Deze commissie bestaat uit zeven leden, afkomstig uit de wetenschappen of uit de bibliotheek- of archiefwereld. De onafhankelijke Beoordelingscommissie wordt met instemming van de Minister van OCW benoemd.

Portrettekening van P.H. Ritter Jr. (1882-1962), gemaakt in september 1942 tijdens zijn internering te Sint-Michielsgestel, door Gerardus Knuttel (1880-1961). Universiteitsbibliotheek Utrecht, archief-Ritter. Als invloedrijk criticus correspondeerde Ritter met tal van schrijvers en letterkundigen. Zijn archief werd verfilmd in de eerste fase van Metamorfoze.

Conservering

Conservering binnen het Metamorfozeprogramma bestaat in eerste instantie uit de microverfilming van de collecties en objecten. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd ‘preservation microfilming’ geïntroduceerd. Dit houdt in dat microfilms zo goed moeten zijn dat ze op den duur het origineel kunnen vervangen, als dat er niet meer is. Het is dus van belang dat de films het origineel, zowel inhoudelijk als fysiek, zo dicht mogelijk benaderen.

In de loop der jaren heeft Metamorfoze daarom

[p. 28]

het verfilmingstraject verbeterd en gestandaardiseerd. Deze standaarden zijn opgenomen in het Metamorfoze Handboek, waarvan de eerste versie verscheen in 2002. In 2004 zijn de richtlijnen herzien en geactualiseerd. De kwaliteitsmanager microverfilming adviseert de microverfilmingsbedrijven en controleert (steekproefsgewijs) de gemaakte microfilms.

De objecten worden ook geregistreerd in het landelijke geautomatiseerde catalogiseersysteem GGC. Dit is met name van belang voor gedrukte werken, omdat hiermee wordt voorkomen dat een boek twee keer op microfilm wordt gezet. Om diezelfde reden worden ook de films geregistreerd, in een Europese database: EROMM (European Register of Microfilm Masters).

Na verfilming worden de collecties zuurvrij verpakt en in een geklimatiseerde omgeving, onder optimale condities, bewaard. Het is de bedoeling dat de originelen alleen nog bij hoge uitzondering uit het magazijn worden gehaald, voor speciaal wetenschappelijk onderzoek of bijzondere tentoonstellingen.

In sommige gevallen worden boeken ook ontzuurd. Dit gebeurt met het Amerikaanse Book-keeper-proces, een betrouwbare en gangbare chemische behandeling waarbij boeken worden ondergedompeld in een speciale ontzuringsvloeistof. In totaal zijn inmiddels ruim 4000 titels uit het BNB-project ontzuurd.

Literaire collecties

Vanzelfsprekend was een van de eerste collecties die voor conservering in aanmerking kwamen het archief van Louis Couperus in het Letterkundig Museum en, aansluitend daarop, de Couperuscollectie in de Koninklijke Bibliotheek. In het archief van het Letterkundig Museum bevindt zich onder andere een kladhandschrift van Metamorfoze, vol doorhalingen, toevoegingen en verbeteringen, alle in Couperus' eigen hand. Het uiteindelijke kopijhandschrift is helaas niet overgeleverd.

In de afgelopen jaren zijn honderden collecties geconserveerd. De collecties bevinden zich in verschillende erfgoedinstellingen, verspreid over het land, en zijn zeer divers van aard. Naast de collectie van Couperus, zijn inmiddels ook de collecties en belangrijke manuscripten van de meeste grote negentiende- en vroeg-twintigste-eeuwse Nederlandse auteurs op microfilm gezet. Een groot deel daarvan bevindt zich in de universiteitsbibliotheken, in het Letterkundig Museum en in de KB. Maar ook in een aantal kleinere bibliotheken en musea en in diverse regionale archieven bevinden zich heel wat belangrijke en interessante collecties. Zo werd in 2004 een projectvoorstel ingediend voor de conservering van het manuscript van Bartje, het beroemde kinderboek van Anne de Vries, dat bewaard wordt in het Drents Archief in Assen. Verder zijn ook verschillende boekencollecties, waaronder een aantal collecties kinder- en prentenboeken, geconserveerd.

Op de Metamorfoze-website is een overzicht te vinden van alle collecties die zijn geconserveerd of die op dit moment worden geconserveerd. Een dergelijk overzicht, voorzien van toelichtingen en afbeeldingen, verscheen in 2002 ook in boekvorm onder de titel En ik heb ze bewaard voor jou...100 literaire collecties voor de toekomst behouden. Tot de collecties die in 2004 bij Metamorfoze werden aangemeld, behoren de verzamelingen van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.

Digitalisering

In de tweede fase van het Metamorfozeprogramma is ook begonnen met de digitalisering van collecties. Voorwaarde is dat het gaat om literaire collecties die al in een eerder stadium zijn geconserveerd (of tegelijkertijd worden geconserveerd en gedigitaliseerd). Digitalisering gebeurt tot nu toe alleen om de toegankelijkheid van de collecties te vergroten. Er is nog geen sprake van digitalisering voor conserveringsdoeleinden. Maar de kans is groot dat die stap in de nabije toekomst wel wordt ge-

[p. 29]

maakt. Op dit moment onderzoekt Metamorfoze wat de mogelijkheden zijn.

De collecties worden gescand vanaf microfilm. Kleurenplaten of materiaal met veel kleur worden echter meestal direct vanaf het origineel en in kleur gescand. Op de website van Het Geheugen van Nederland (www.geheugenvannederland.nl) is een aantal gedigitaliseerde Metamorfozecollecties te vinden. Het Geheugen van Nederland is het nationale digitaliseringsprogramma voor het Nederlandse culturele erfgoed. Voorbeelden van gedigitaliseerde Metamorfozecollecties zijn het album amicorum van A.L.G. (Truitje) Bosboom-Toussaint (1812-1886) uit 1882 van het Regionaal Archief Alkmaar, de collectie Illegalia van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, de muziekmanuscripten van de componist Alphons Diepenbrock (1862-1921) van het Nederlands Muziekinstituut en de collectie van de Limburgse dichter Charles Beltjens (1832-1890) van het Stadsarchief Sittard-Geleen. Binnenkort volgen meer collecties, waaronder het archief van Alexander Ver Huell van het Gemeentearchief Leiden en hoogtepunten uit de collecties van de Koninklijke Bibliotheek en van het Letterkundig Museum. En daar zit het handschrift van Metamorfoze natuurlijk ook bij!