Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 16

onder bevele van my voorgeslagte was jy besit
had ek taal kon ek skryf want jy was grond my grond

maar my wou jy nooit
hoe ek ookal strek om my neer te lê
in ruisende blou bloekoms
in bees wat horings sak in Diepvlei
rimpelend drink die trillende keelvel
in tafsytossels in leksels gom
in doringbome afgegly na die leegtes

mý wou jy nooit
my verduur kon jy nooit
keer op keer skud jy my af
rol jy my uit
grond, ek word langsaam naamloos in die mond

nou word geveg om jou
beding verdeel verkamp verkoop versteel verpand
ek wil ondergronds gaan met jou grond
grond wat my nie wou hê nie
grond wat nooit aan my behoort het nie

grond wat ek vergeefser as vroeër liefhet

Antjie Krog (uit: Gedigte 1989-1995)

Die hand vol vuur

Over poëzie in het Afrikaans

Dit korte artikel gaat over poëzie in/uit Zuid-Afrika. Meer in het bijzonder over Afrikaanse dichters en gedichten. De titel is ontleend aan een gedicht van Breyten Breytenbach.

Literatuur uit Zuid-Afrika - met name geschreven door Afrikaanstaligen - was lange tijd taboe in Nederland. Dat was deels te wijten aan de apartheid, waaraan in 1990 een eind kwam met de vrijlating van Nelson Mandela en de eerste democratische verkiezingen in 1994. Menige hoogbejaarde Nederlander is nog wel bekend met gedichten die tijdens en na de Boerenoorlogen rond de eeuwwisseling waren geschreven en die op Scholen met den Bijbel werden geleerd. En wie kent niet typisch Zuid-Afrikaanse volksliedjes als ‘Suikerbossie 'k wil jou hê’ en ‘Sarie Mareis’. Van meer recenter datum zijn de namen van grote Afrikaanse dichters als N.P. van Wyk Louw (1906-1970), Uys Krige (1910-1987), D.J. Opperman (1914-1985) en Elisabeth Eybers (1915).

In 1937 stelde Krige voor de Nederlandse markt een Afrikaanse versameling samen, die in 1937 bij A.A.M. Stols het licht zag. Het - omineuze - woord vooraf was van de hand van Dirk Coster, die onder meer schreef: ‘Het belangrijkste bericht dat ons door deze “Afrikaansche verzameling” wordt gebracht is, dat zich hier een wil tot litteratuur, een meer doelbewuste en gemeenschappelijke drang openbaart om te komen tot de uiting van den Zuid-Afrikaanschen mens en zijn ziel. [...] De sterkste en volkomen gemeenschappelijke trek dezer hier

[p. 6]

verzamelde gedichten is de liefde voor eigen land en landschap, een byzonder sterke verbondenheid met den bodem, die zich bij de meeste dier dichters ook bewust wordt als een positief en hartstochtelijk Nationalisme.’ In 1950 verscheen in Antwerpen een bundeltje Zuid-Afrikaanse poëzie, samengesteld door dr. Rob Antonissen - het beleefde maar liefst twee drukken. De Amsterdamse uitgever Van Oorschot publiceerde eind jaren vijftig bundels met een keuze uit het werk van respectievelijk Van Wyk Louw, Opperman en Elisabeth Eybers. Maar daar bleef het eigenlijk bij. De poëzie van tijdgenoten als Ernst van Heerden (1916-1997) en Olga Kirsch (1924-1998) drong hier slechts tot een enkele in Zuid-Afrikaanse poëzie geïnteresseerde Nederlander door.

De enige dichters die in Nederland echt grote bekendheid genieten en ten volle zijn doorgedrongen tot het literaire leven hier zijn Elisabeth Eybers en Breyten Breytenbach (1938). De eerste doordat zij zich begin jaren zestig permanent in Nederland vestigde en hier al enige bekendheid genoot. Mevrouw Eybers schreef in Amsterdam verder aan een groot oeuvre, dat werd bekroond met de twee grootste literaire prijzen die het land kent: de Constantijn Huygensprijs en de P.C. Hooftprijs. Breyten Breytenbach dankt zijn populariteit deels aan het feit dat hij begin jaren zeventig twee keer werd uitgenodigd op Poetry International in Rotterdam. Zijn faam was hem vooruitgesneld. Breytenbach geldt als een van de belangrijkste en meest baanbrekende vertegenwoordigers van de vernieuwingsbeweging van de Sestigers, waartoe ook de in Nederland bekende romancier André Brink behoort. Breytenbachs verzetsactiviteiten tegen het regime in Pretoria kwamen hem halverwege de jaren zeventig op een lange gevangenisstraf te staan. Na zijn vrijlating op 2 december 1982 - na bemiddeling door de Franse president François Mitterrand - was hij opnieuw veelvuldig te gast in Nederland. In de jaren zeventig en tachtig nodigde Poetry International in Rotterdam ook tal van andere, Engelstalige, geen Afrikaanstalige, Zuid-Afrikaanse dichters - meest zwarte - uit acte de présence te geven: Wally Serote, Sipho Sepamla, Willy Kgositsile. Na het annus mirabilis 1990 werd het mogelijk weer Afrikaanstalige dichters te vragen. Antjie Krog (1952) was in 1991 de eerste. Zij maakte met haar directe, indringende en uiterst gevoelige poëzie grote indruk op collega-dichters en op het publiek. Dit jaar werd Krog uitgenodigd om op te treden tijdens de bij het poëzie minnend publiek in Nederland uiterst populaire Utrechtse Nacht van de Poëzie. (Helaas moest ze afzeggen, omdat ze voor de Zuid-Afrikaanse radio het bezoek van president Clinton aan Zuid-Afrika moest verslaan. Ze heeft toegezegd volgend jaar écht te zullen komen.) In 1993 was Wilma Stockenström (1933) de derde Afrikaanstalige dichter die naar het Rotterdamse Poetry werd uitgenodigd en in juni '98 is zij er opnieuw te gast. Ook zij maakte met haar prachtige poëzie veel indruk. Vorig jaar was de Afrikaanse dichter Johann Lodewyk Marais (1956) te gast bij het Dichters aan huis-festival in Den Haag, terwijl Vincent Oliphant (1955) bij Poetry optrad. De laatste behoort met S.V. Petersen (1914-1987), P.J. Philander (1921), Adam Small (1936), Peter Snyders (1939), de vorig jaar op betrekkelijk jeugdige leeftijd omgekomen Patrick Petersen en tal van anderen tot de groep van ‘bruine dichters’ die het Afrikaans, en met name het ‘Kaaps’ als uitdrukkingsmiddel hebben gekozen. Van hen is Adam Small de belangrijkste en meest invloedrijke geweest. Om een indruk te geven van het ‘Kaaps’ waarin hij dicht, bij wijze van voorbeeld dus, het gedicht Doemani (dominee):

'n Proefiet van Jesus djý?
'n proefiet?
Djy moet djou palys-hys
djy moet djou aeroplane-motorkar
djy moet daai kamma sêd smile van djou
en djou tears
en djou woerawarra op die pulpit
moet djou skorrelsvol braai-atappels en -vleis?

Djou hys 'n woestyn? Nou sal mens djou verbeel!
En hoe lyk dit moet djou kale pote vi' daai streamline ding
hoe lyk dit moet djou toega vi' die vel van 'n kameel
hoe lyk dit moet daai skorrelsvol vi' sprinkhane en wille hiening?

Naar verwachting zal het ‘Kaaps’ aan invloed winnen nu het gevestigde Afrikaans - jarenlang het voertuig van het Afrikaner nationalisme - deze taal met beide armen heeft omhelsd in de strijd tegen het oprukkende Engels. Maar deze ingewikkelde materie valt buiten het bestek van dit artikel.

Veelzijdigheid

Sinds de jaren zestig zijn er tal van dichters in het Afrikaans bijgekomen. De vuistdikke bloemlezingen met poëzie in het Afrikaans laten het zien. Neem Groot Verseboek (eerste editie 1951; 9e editie verschenen in 1983, 2e druk 1986), samengesteld door de al genoemde D.J. Opperman, met 665 bladzijden ‘van die mooiste Afrikaanse gedigte’. Of - meer recentelijk - Poskaarte: Beelde van die Afrikaanse poësie sinds 1960, samengesteld door Ronel Foster en Louise Viljoen. De laatste bundel telt niet minder dan 593 bladzijden en biedt de oogst van het doorlezen van maar liefst vijfhonderd bundels. De samenstellers zijn royaal te werk gegaan. Toch biedt de selectie een goed en gevarieerd inzicht in de stand van zaken binnen de hedendaagse dichtkunst in Zuid-Afrika. Breyten Breytenbach steekt met tweeëndertig gedichten met kop en schouders boven zijn collega's uit, op ruime afstand gevolgd door Antjie Krog (18 gedichten). Daarna volgen Joan Hambidge, Johann de Lange en Sheila Cussons (ieder 17), Elisabeth Eybers (15), Daniel Hugo, D.J. Opperman, Ina Rousseau (ieder 12), en Barend J. Toerien (10 gedichten). De overige ruim honderdvijftig dichters komen er met één tot zeven gedichten bekaaider af. Maar het moet gezegd: deze bundel biedt een historisch overzicht dat er wezen mag. De samenstellers zijn niet over een nacht ijs gegaan, en

[p. 7]

ze hebben zich ook niet beperkt tot strikt literaire normen. Zo vinden we een ‘protest’-gedicht, Die munisipale werkers praat (De gemeentewerklui praten), geschreven door de Action Workshop. Van de honderden protestgedichten die in de jaren zestig, zeventig en tachtig - met name in het Engels - werden geschreven, zal dit gedicht als een der weinige de tand des tijds kunnen doorstaan.

Ons is die manne met die blou overalls
wat in die koue winters
met winterhande langs slote in die aarde grawe.

Ons is die manne wat in nat overalls sweet.
Drie dae in die jaar sien ons die see.
Die res van die jaar werk ons.
Ons verdien ons sweet Vrydag
Kanne kanne vol sweet.

Maandag skree die lanie: ‘Hei Tamie!!
Staan krom boy, hou jou krom!’

Ons is die anties met die doeke om die kop
met die Nylon-overalls wat net rose moet plant.
Ons pay twee keer minder as dié van die mans
tog kom ons Vrydag met meer in die sak terug.

Want:ons drink nie meer nie ons rook net Cavalla
en Vrydag mors ons twee rand in die jol.

Ons is die anties met die doeke om die kop
alhoewel ons sukkel om van hand tot mond te leef,
maak ons môre se leaders groot!

Stockenström en Krog

Poskaarte telt achttien gedichten van Antjie Krog. Met dit aantal volgt zij zoals gezegd direct (maar met numeriek grote afstand) op Breytenbach. Van Stockenström zijn dertien gedichten opgenomen, minder dan van Cussons, Hambidge enz. Omdat het werk van Stockenström en Krog zover uiteenloopt en tegelijkertijd zo boeiend is én omdat zij (Breytenbach en Eybers daargelaten) verreweg de interessantste dichters uit deze bloemlezing zijn, ga ik graag nader in op hun werk.

Stockenström debuteerde in 1970 met Vir die bysiende leser. Daarna volgden Spieël van water 1973), Van vergetelheid en van glans (1976), Monsterverse (1984), Die heengaanrefrein (1988) en laatstelijk Aan die Kaapgeskryf (1994). Daarnaast schreef zij romans en een toneelstuk. In 1977 ontving ze de Hertzog-prijs voor haar poëzie.

Evenals Stockenström debuteerde Krog in 1970, en wel met de bundel Dogter van Jefta. In 1972 volgde Januarie-suite; in 1975 Beminde Antarktika en Mannin (bekroond met de Reina Prinsen Geerligs-prijs). In 1981 verscheen Otters in bronslaai, in 1985 Jerusalemgangers. De bundel Lady Anne (1989) vormt een hoogtepunt in de Zuid-Afrikaanse poëzie en werd door André Brink bestempeld tot een van de beste bundels ooit in Zuid-Afrika geschreven. Lady Anne werd bekroond met de Hertzog-prijs. In 1994 verscheen Gedigte 1989-1995. Voor wat productie betreft, gaan Krog en Stockenström ongeveer gelijk op. Maar wat intentie betreft is het werk van Stockenström gelijkmatiger, ingetogener; dat van Krog toont veel meer emotie, is persoonlijker, politieker, opener, meer geëngageerd, uitbundiger, woedend soms. Bovendien is Wilma Stockenström veel ouder dan Antjie Krog en dat is aan haar gedichten af te lezen. Niet dat die daarom minder zouden zijn. Nee, de waardering voor het werk van Stockenström doet niet onder voor de waardering die Krog ondervindt. Beide dichters zijn bekroond met de hoogste literaire prijzen van Zuid-Afrika, waaronder de al genoemde Hertzog-prijs. Het feit dat er in Poskaarte van Krog meer gedichten zijn opgenomen heeft met iets anders te maken. Krog behoort - in de woorden van de romancier Etienne van Heerden - tot die ‘kinders van Verwoerd’, dat wil zeggen dat ze behoort tot de generatie die opgroeide toen de apartheid al lang en breed een feit was. Deze generatie jonge schrijvers en dichters heeft mentaal een klap van de apartheidsmolen gekregen, en doet daar in haar werk verslag van. Tussen het werk van Krog en Stockenström bestaan om die reden alleen al grote verschillen. Stockenströms gedichten lijken afstandelijk, kunnen misschien escapistisch aandoen voor wie Zuid-Afrika vooral wil zien als een land van politieke tegenstellingen.

Stockenström put deels uit de natuur, neemt dieren, landschappen tot onderwerp; zodra haar poëzie over mensen gaat, komt er een flinke dosis ironie om de hoek kijken. Bijvoorbeeld in dit gedicht, Ecce homo, over de mens als toneelspeler:

Wat het hom tog besiel om te wil
regopstaan? Kierts! Tog nie net
dors na kennis, die bykom van 'n appel
bo-aan 'n baie groot, sugtende boom nie?
Handeviervoet sou hy ook, op 'n lei,
kon leer lees en skryf het, later
die relatiwiteitsteorie vinger-in-die-sand
kon uitgewerk het, en uitgevee het
(want waarvoor?) met minder rugkwale.
Handeviervoet kan jy godsdiens beoefen,
loer in 'n mikroskoop, klavier speel,
beelde boetseer, op jou rug rol om plafonne
te beskilder, weer omrol en van jou steiers
afklouter, fronsend, ingedagte, honger.
Handeviervoet is eet en drink speletjies,
paring vanselfsprekend. Alles gaan.
Net toneel speel, lyk dit my, sou bedenklik
ingewikkeld, haas onmoontlik en regtig
lagwekkend wees. Regtig. 'n Kruipende
Faust. 'n Kluteimnestra met swengelende
borste. Nee! Drama wil hoog reik!
Daar staan hy nou met sy weekdele bloot,
die mens, die sot, die groot toneelspeler.

(uit: Spieël van water)

[p. 8]

Het verschil met het werk van Krog zal onmiddellijk duidelijk zijn bij lezing van haar gedicht visioen van 'n nasie. Hoewel Krog in dit gedicht ook de nodige ironie toont, ligt de context toch duidelijk bij en in Zuid-Afrika. Na driehonderd jaar is het de blanken nog steeds niet gelukt - willens en wetens - om zich thuis te voelen in Afrika, om een te worden met het landschap, te versmelten met de mensen en de omgeving:

hoe lank meen ons om hier uit te hou?
Ons wat gestrand het teen hierdie geil vasteland
sonder om ooit in Afrika onloënbaar aan te land
ons in huise van American Colonial-styl
wat ons omring met parke en tuine
om die aanspraak van die landskap te ontsnap
wat loop op kelims, gesels in 'n Nederlandse dialek
wat Duitse lieder luister en Engelse poësie lees
wat soggens spek en eiers eet
westerse modes aan ons basse hang
vakansies noord verby die vasteland vlieg
om in stamlande te gaan verdrink in musiek en kunsgalerye
en met die terugkeer onder Domsaitis se Pruisiese skildery
uit Finse glas Glenfiddich te drink

hoe dan nie? Hier is ons na drie eeue nog niks anders
as 'n stukkie curiosum westers.

(uit: Otters in bronslaai)

Kort concluderend: het werk van Krog is een onafgerond verhaal, een commentaar, een dagboek, een dialoog met de lezer. Krogs poëzie is dateerbaar, maar nooit gedateerd. De gedichten van Stockenström lijken gelijkmatiger, stabieler, afstandelijker, apolitiek en zijn zeker a-godsdienstig. Voor beide dichters geldt dat ze constante kwaliteit leveren. En: dit is poëzie die wij in Nederland niet kennen. Of ze daarom per se exotisch is, is een andere vraag, die eveneens buiten het bestek van deze korte verkenning valt.

Het is te hopen dat wij meer zullen kunnen kennismaken met de poëzie in het Afrikaans, zonder dat we overigens vergeten dat er ook nog tien andere officiële talen bestaan in Zuid-Afrika. Dichtbundels van Zuid-Afrikaanse dichters, ongeacht in welke taal ze schrijven, zijn hier te lande vooralsnog nauwelijks verkrijgbaar. Voor wie over het Internet beschikt: de Universiteit van Kaapstad heeft een interessante website met veel poëzie:

www.uct.ac.za/projects/poetry/poetry.htm

Robert Dorsman, Utrecht