Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 15

[p. 70]

Vaste boekenprijs: zegen of vloek?

De vaste boekenprijs zorgt eens in de zoveel tijd voor opwinding in de boekenwereld en zelfs daarbuiten: denk aan het loslaten van de Net Book Agreement (NBA) in Groot-Brittannië of de Free Record Shop die de vaste boekenprijs in Nederland aanvecht. Staatssecretaris Nuis heeft net de boekenbranche weer een vrijstelling gegeven voor een vaste prijs tot het jaar 2005, in welk jaar de vaste boekenprijs weer overwogen zal worden. De Werkgroep Boekwetenschap van de Leidse Universiteit besloot een ronde tafel gesprek over de vaste boekenprijs te houden op 23 oktober jongstleden en nodigde een aantal voor- en tegenstanders uit. De Engelse literaire uitgever John Calder was uitgenodigd om te vertellen over de situatie in Groot-Britannië na de afschaffing van de NBA en zijn persoonlijk gevecht, tot in de rechtszaal, om het heringevoerd te krijgen. De andere sprekers waren Frank de Glas (boekhistoricus aan de Universiteit Utrecht), professor Arjo Klamer (econoom, Erasmus Universiteit), Laurens van Krevelen (directeur van de uitgeverij Meulenhoff en voorzitter van de KVB), Hilde Pach (Vereniging van Letterkundigen) en professor P.J. Uitermark (econoom, Universiteit van Amsterdam).

Na een korte introductie, waarin een overzicht werd gegeven van de ontwikkeling van de vaste boekenprijs, door de voorzitter van de werkgroep Adriaan van der Weel, gaf hij de bedoeling van het gesprek aan, namelijk om de eigen mening van de individuele toeschouwer over de kwestie te rationaliseren. Hierna was het woord aan John Calder, de bekende Engelse literaire uitgever, om over zijn ervaringen in Groot-Brittannië met de vaste boekenprijs te spreken. Hij hekelde zijn mede-uitgevers, die veelal zijn opgekocht door grote Amerikaanse concerns en die voordelen zagen in het afschaffen van de NBA. In Calders optiek wordt door het loslaten van een vaste prijs voor het boek oneerlijke concurrentie gecreëerd en worden de traditionele verkoopplaatsen voor boeken kapot geconcurreerd door nieuwe verkooppunten. Deze nieuwe verkooppunten zijn bijvoorbeeld supermarkten die de bestsellers verkopen die een kwaliteitsboekhandel nodig heeft om een gevarieerd aanbod aan te kunnen bieden. Dit heeft op zijn beurt weer effecten op het aanbod, volgens Calder heeft het namelijk een verschraling van het aanbod ten gevolg, omdat supermarkten dus alleen aandacht schenken aan de top twintig van de bestsellers en een groot gedeelte van de boeken niet verkopen omdat er niet zoveel winst mee te behalen valt. Hij concludeerde dan ook dat een vaste boekenprijs noodzakelijk is om een gezonde handel, dat wil zeggen veel verkooppunten met een groot, divers aanbod en gespecialiseerde verkopers, te behouden en raadde Nederlanders aan te vechten voor het behoud van de vaste boekenprijs in Nederland.

Frank de Glas ging vervolgens kort in op de geschiedenis van de vaste boekenprijs in Nederland en benadrukte het belang van het handhaven van deze vaste prijs in ons land. Door het loslaten van de vaste prijs zou steeds meer aandacht voor steeds minder schrijvers ontstaan en zouden de prijzen van boeken die worden gepubliceerd torenhoog stijgen. Een ander punt dat hij benadrukte is dat literaire schrijvers vaak met vallen en opstaan doorbreken en de vaste prijs is een soort indirecte subsidie om deze schrijvers te steunen en zo te zorgen voor een grote diversiteit. Hij illustreerde het een en ander met persoonlijke ervaringen tijdens een verblijf in Zweden opgedaan, waar de vaste boekenprijs werd losgelaten en het algemeen prijspeil van boeken erg steeg: de bestsellers werden goedkoper, maar het overgrote deel van de boeken werd duurder. Ook de boekhandels werden geraakt: velen gingen failliet en het boekhandelsnetwerk werd erg uitgedund.

Professor Klamer, de volgende spreker, was het in het geheel niet met de vorige spreker eens. De hoogleraar economie van de kunst vroeg zich af of het ruime assortiment aan boeken, een argument van de voorstanders, wel gegarandeerd wordt door de vaste boekenprijs. Een ander punt wat hij naar voren bracht was de meetbaarheid van kunst, met andere woorden: kan de waarde van een boek bepaald worden door een vaste prijs? Klamer stelt voor om het voorbeeld te volgen wat enkele boekhandels in de Verenigde Staten ons geven, namelijk een boekhandel met een weliswaar commercieel aanbod, maar gedreven door enthousiaste liefhebbers die een eigen niche zoeken in de markt. Ook propageert Klamer de instelling van een fonds ter ondersteuning van schrijvers en dichters, waar geïnteresseerden geld in zouden kunnen storten om zo deze schrijvers een kans te geven literatuur te publiceren. Boeken worden op deze manier uit de commerciële sfeer gehaald, waar ze volgens Klamer niet thuishoren, en onder het mom ‘Put your money where your mouth is’ worden boekenliefhebbers aangespoord om hun favoriete boeken en schrijvers te ondersteunen. Het publiek krijgt dus een belangrijker rol in de boekenwereld in de visie van professor Klamer.

De vierde spreker, Laurens van Krevelen, vond dat de discussie rond de vaste boekenprijs vooral er een was tussen ideologie en de praktijk en dat in deze discussie te weinig rekening werd gehouden met de praktijk. De vaste boekenprijs heeft zich in de praktijk volgens Van Krevelen al bewezen: in een recent NIPO-onderzoek was 65% van de Nederlanders voor de vaste boekenprijs, waarbij als voordelen werden genoemd de grotere vrijheid van keuze en de vaste prijs zodat men niet achteraf het boek elders goedkoper vindt. Slechts 20% van de ondervraagde mensen was tegen een vaste boekenprijs. Een ander bewijs van de effectiviteit van de vaste prijs is de pluriformiteit van het aanbod: momenteel zijn er in Nederland 50.000 titels leverbaar, waarvan 40% minder dan 40 gulden kost. Zou de vaste prijs verlaten worden, dat gaat naar alle waarschijnlijkheid het aanbod omlaag en de prijzen omhoog. Ook Van Krevelen vergelijkt de Nederlandse situatie met het buitenland: de Zweedse situatie, waar het loslaten van de vaste prijs volgens hem een kwestie was van ideologie boven praktijk, want het aanbod werd minder, de prijzen gingen omhoog en de overheid was handen vol geld kwijt om

[p. 71]

de negatieve gevolgen van het loslaten te compenseren en de praktijk bleek dus anders dan de theorie. Naast Zweden werden ook Duitsland en Frankrijk, dat begin jaren tachtig ook een korte tijd zonder vaste boekenprijs zat, genoemd: beide landen hebben in een verdrag vastgelegd dat de vaste boekenprijs in hun land blijft bestaan. Hilde Pach, secretaris van de Vereniging van Letterkundigen, vertegenwoordigde auteurs en vertalers. Zij vond dat deze groep, en de gehele Nederlandse bevolking, er baat bij hadden als er een gevarieerd aanbod van boeken tegen een redelijke prijs voorhanden is in Nederland. Om het ‘moeilijke’ boek te beschermen in een systeem van marktwerking is een vaste boekenprijs nodig. De vaste boekenprijs is echter geen subsidie volgens mevrouw Pach, maar een afspraak tussen producenten en verkopers met goedkeuring van de overheid. Het reservaat van een vaste boekenprijs werkt goed in de jungle van de marktwerking, in mevrouw Pachs optiek.

De laatste spreker was professor P.J. Uitermark, die recent al in dagblad Trouw en de Intermediair zich had uitgelaten voor het loslaten van de vaste boekenprijs. Zijn aanpak is het bekijken van statistisch materiaal: werkt de vaste boekenprijs? Zijn er genoeg goed gesorteerde boekhandels? Is iedere Nederlander op de hoogte van het assortiment? Volgens Uitermark is dit niet het geval. Goed gesorteerde boekhandels (boekhandels met een aanbod van minstens 25.000 boeken) moet je volgens hem met een lampje zoeken en ook is niet iedere Nederlander op de hoogte van het hele aanbod, omdat geen enkele boekhandel dat in voorraad heeft. Zij hoeven ook niet alle boeken in voorraad te hebben, omdat het Bestelhuis goed werkt en het voor boekhandelaren niet nodig is om veel in voorraad te hebben. En als de overheid dan vindt dat boeken toch bescherming nodig hebben, dat is subsidiëring per individueel boek door de overheid een betere optie dan de vaste boekenprijs. De vergelijking met het buitenland vindt hij niet noodzakelijk, hij heeft genoeg aan de constatering dat de situatie in Nederland niet de door de voorstanders van de vaste boekenprijs beloofde is. Volgens hem is dat te wijten aan het feit dat een vaste prijs de marktwerking niet uitschakelt: boekverkopers verkopen nog steeds voornamelijk boeken die goed verkopen.

Nadat elke spreker de kans had gehad om zijn of haar standpunt duidelijk te maken, was er tijd voor discussie. Er werd dieper ingegaan op de kwaliteit van boekhandels in Nederland; professor Klamer zag veel in de Amerikaanse situatie van boekhandels die niet aan een vast patroon vastzitten, maar meer experimenteren. De situatie in landen om ons heen werd besproken, evenals de rol van jonge uitgevers. Hebben zij nog wel een kans om door te dringen in de markt en te kunnen concurreren met grote conglomeraten? Volgens professor Klamer moeten nieuwe uitgevers creatiever zijn en bijvoorbeeld gebruikmaken van het Internet, anderen vreesden dat zonder een vaste prijs verschraling optreedt in het aanbod. Ten slotte hield John Calder een kort, hartstochtelijk pleidooi voor de vaste boekenprijs en drukte alle aanwezigen op het hart dat een vaste prijs zowel uitgevers, schrijvers als publiek beschermt.

Ook al bood het gesprek geen soelaas voor diegenen die nog twijfelden tussen voor of tegen, zowel voor- als tegenstanders boden overtuigend bewijs, het was nuttig om alle argumenten weer eens op een rijtje gezet te horen.

Natasja Giezen