Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 7

De Maatschappij en de Boeren

In zijn voordracht voor de Maatschappij, in het enerverende jaar 1898, besprak H.J. Kiewiet de Jonge, de latere voorzitter van het Algemeen Nederlandsch Verbond, ‘het Nederlandsch element in den vreemde’. Hem was opgevallen dat de Nederlanders buiten Oranje eigenlijk geen gemeenschappelijke belangstelling in de eigen zaak hadden, zoals hij dat noemde. Vloot noch leger kon het troetelkind van de Nederlandse natie worden genoemd. Onze ‘kranige rijers, zwierige jantjes, tenger bruine kolonialen’ ze worden bij het voorbijtrekken wel toegejuicht maar de schutterij volgt en weg is de trots. Waar hale een kleine natie het bolwerk dat haar onverbasterd bestaan verdedigt temidden van het gistend bestel der naties? Kiewiet de Jonge zocht het in de taal en vond daarom bij de Maatschappij, de schatbewaarder daarvan, een willig oor.

Ach, over de Belgen maakte de heer De Jonge zich niet zo bezorgd; daar waren hoopvolle geluiden te vernemen en bovendien waren die frs. 200.000 op het Franse budget voor uitbreiding van de Franse taal in België nou ook weer niet om wakker van te liggen. Anders was het in Zuid-Afrika. ‘Daar gaat het grootscheeps. Voor Engelsch onderwijs aan den Rand in een oogwenk 100.000 pond, ingeschreven door mijnbesturen en kapitalisten. Dat klinkt voor velen als een benauwend sprookje.’ Een tweetalig vrij Zuid-Afrika, daar leek het heen te gaan, daar leken ook velen van de Boeren zich bij neer te leggen. Niet zo Kiewiet de Jonge:

‘Dreigde van Engelschen kant enkel zwakkelingen meesleurend materialisme, enkel huichelachtige staatkunde, enkel dom meerderheidsgevoel, de zaak ware niet erg. Die gevaren zouden de Afrikaners wel staan, veilig achter hun eerlijken ernst en hun vertrouwen op God. Maar de Engelsche manier van leven is zoo prettig gezond, hun manier van zaken doen zoo breed, hun taal zoo pittig en onschoolsch, zoo onmisbaar om geld te verdienen, dat juist in de meeslepende kracht dier voordeelen de grootste gevaren schuilen. Want - en ziedaar ook het dreigende gevaar voor onze Oost! - wij allen Germanen, staan vergeleken bij de Angelsaksers, onvast in eigen beschaving. Wij komen te gemoet, zij blijven stokstijf staan. Wij dringen in, in vreemde beschaving, willen begrijpen en waardeeren; zij weten weinig en oordeelen dus over anderen eenzijdig en onrechtvaardig. Bij lange na niet is de Angelsaksische beschaving ondanks haar onmiskenbare deugden de menschwaardigste. Zelfzuchtig is zij, bron van haar zedelijke zwakheid, naar buiten echter van haar kracht. Beroof den Engelschman van zijn taal, dwing hem met gelijken om te gaan in een andere taal dan de zijne en hij zal veelal de mindere blijken. Maar hij doet het niet, hij spreekt geen vreemde taal, dat is juist zijn begrepen staatkunde... Hij laat overal, over de heele wereld, een ander zijn taal spreken, en die ander is gek of laf genoeg om dat te doen, is er zelfs nog mee verguld, vergetende dat hij door zijn eigen taal prijs te geven de zwakkere

[p. 9]

wordt. Want wie de meerdere is in taal, die is de meerdere in bewijskracht, die ziet neer en tot hem wordt opgezien.

Een tweetalig Zuid-Afrika dat is eenvoudig gruis van den drommel, het bakt niet. Of liever het is de droom van den Farao. De magere koeien verslonden de vette en zij bleven mager; de magere Engelschman verzwelgt den zwaren boer en blijft Engelschman.’

Het was koren op de maatschappelijke molen.

Een beetje vreemd was het wel verlopen met het Nederlands enthousiasme voor Zuid-Afrika. Tot voor de eerste Transvaalse vrijheidsoorlog wisten weinigen in Nederland van een Zuidafrikaans stamvolk. De Engelse inlijving ervan in 1877 had iedereen koud gelaten en zo iemand een beeld had van de Transvaalse boeren dan was het dat van een twistziek, ruw volkje met een raar taaltje en met weinig scrupules ten opzichte van de arme Kaffers. Maar vanaf 1880 kende Nederland opeens een veelheid van actiegroepen en comités en een jaar later werd dat allemaal al gebundeld in de Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Vereeniging. Twee Leidse hoogleraren van faam, Fruin en Veth, noemden de Engelse annexatie een daad van trouweloosheid, Fruin vergeleek de Boeren met de Geuzen, Veth stelde dat er helemaal geen slavernij in Zuid-Afrika was, hooguit zoiets als een stelsel van ‘leerknapen of ingeboekte kafferkinderen’ - wat inhield dat een Boer vaak tot het kind 25 jaar oud was zeggenschap kreeg over de bij hem ingeboekte kinderen - maar dat was ‘eigenlijk als een groote weldaad voor Kafferkinderen aan te merken’.

Toch keerde na de Conventie van Pretoria (augustus 1881) de rust ook in Nederland vrij snel weerom. Hier was het in die periode, tot aan het moment dat de vlam weer in de pan sloeg, in 1899, de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde die het Zuidafrikaanse vaandel hoog hield. In zijn toespraak als voorzitter van de Maatschappij meldde Fruin op de jaarvergadering van 1882 de instelling van een commissie, bestaande uit zijn collegae Kern, De Vries en hijzelf. Die commissie kwam met het voorstel een verzameling boeken, een representatieve keur uit de Nederlandse letterkunde, aan de Zuidafrikaanse Republiek ten geschenke aan te bieden. Het doel daarvan was de belangen van de Nederlandse taal in Zuid-Afrika te dienen, maar het is vooral de inleiding van Fruin op dit voorstel die de aandacht trekt. Daarin weidt hij uit over de ‘schamele kleinte’ van de Nederlandse natie.

‘Ik zal niet gewagen van het gevaar dat daaruit voor onze onafhankelijkheid voortvloeit, ik sluit de politiek buiten. Maar ons volkskarakter verslapt onder het gevoel onzer machteloosheid in het Europeesche statenstelsel. Hoe zouden wij tegenwoordig een zelfgevoel en een fierheid kunnen koesteren als de tijdgenooten van De Witt en van Willem III, toen er niets grootsch ter wereld kon voorvallen of zij werden erin betrokken en spraken er in mee?’

Politiek maar vooral cultureel was het noodzaak een ‘achterland’ te hebben, een grotere taalgemeenschap waarin de letterkunde van het moederland doorresoneerde.

Joh. Ger. R. Acquoy

Hadden wij niet in 1664 al Nieuw-Nederland tot onze schade laten glippen? Leek het verlies van een tweede Nederland in Zuid-Afrika op dezelfde wijze als in America niet een voldongen feit?

‘Daar werden wij plotseling verrast door gebeurtenissen, die toonden dat wat wij dood gewaand hadden nog leefde en wat scheen weg te kwijnen volle levenskracht bezat. Dat geeft weer hoop op de toekomst. Wat in Amerika voor altijd verbeurd is, kan wellicht in Afrika nog herwonnen worden. Daar zijn nog altijd de mannen van Nederlandsch bloed twee tegen één van Engelschen landsaard, en sedert kort schamen zij zich hun afkomst niet meer, maar roemen er in en willen ze onbesmet bewaren.’

Echt uit de hand liep het blijk van hulde en sympathie aan de Zuidafrikaanse Republiek niet. De opvolger van Fruin als voorzitter van de Maatschappij, Abraham Kuenen, vroeg zich af of hij juichen moest dan wel weeklagen. ‘Is er, ten gevolge van het besluit van de Algemeene Vergadering van 1882, iets ontstaan, dat men eene nationale beweging tot handhaving van het Nederlandsch element in de Transvaal zou kunnen noemen?’ Kuenen kon het niet beamen. Maar er waren wel veel inzendingen van boeken gekomen, er was zelfs een bedrag van ƒ 293,50 opgehaald. Een jaar daarop, in 1884, kon Acquoy melden dat ‘zeven wel gevulde en goed gesloten kisten met ongeveer tweeduizend net ingebonden boeken’ naar Transvaal waren gezonden. Erg indrukwekkend was dit beschavingsoffensief niet, zeker gezien het feit dat juist dat het jaar was waarin een eerste afvaardiging van de Zuidafrikaanse Republiek onder leiding van Kruger Nederland had bezocht. De anders zo voorzichtige en afgemeten Acquoy barstte bijna uit zijn lakens pak van geestdrift bij de beschrijving van dat bezoek aan Leiden:

‘Wat is het toch, waardoor die eenvoudige mannen ons zoo zonderling aandoen? Het indrukwekkende hunner kloeke gestalten? De betoovering van den roem hunner heldhaftigheid? De echt Nederlandsche sympathie voor hunne ontembare vrijheidszucht? Onze verwantschap met het volk, door hen vertegenwoordigd? De gedachte aan onze vaderen, die in dat volk als het ware zijn

[p. 10]

herleefd? Het frisch en verfrisschend denkbeeld van een wordenden staat? Ongetwijfeld werkt dit alles mede tot den eigenaardigen indruk hunner verschijning. Maar even ongetwijfeld hebben wij hier te erkennen den machtigen invloed van fierheid op een eigen karakter. Want hoe minder die mannen doen als wij en spreken als wij, des te meer grijpen zij ons aan. Vraagt gij waarom? Omdat wij dán het diepst gevoelen: zij vertegenwoordigen iets; zij beteekenen iets; zij zijn iets, wij zij iets durven wezen.’

De grandeur en vooral de misère van de tweede vrijheidsoorlog (1899-1902) die ook voor de Maatschappij een blikverruiming bracht die bij voorbeeld het Algemeen Nederlandsch Verbond onderging, laat zich uit de beide redevoeringen van de voorzitter van 1899-1901, J. Verdam, aflezen. In de eerste vormt de gewone retoriek over ‘volkseenheid’ en ‘stamverwantschap’ met de bevolking van de Zuidafrikaanse Republiek de teneur van zijn betoog:

‘Wij doorleefden met onze zwaar en diepbeproefde verwanten nog eens als het ware het roemrijke tijdperk onzer eigen geschiedenis: de naam “Boer” werd een eeretitel, gelijkstaande met “Geus”. Wij droomden reeds den schoonen droom van een vereenigd, vrij, onafhankelijk Zuid-Afrika; reeds zagen wij in de toekomst een bloeiend volk met ons verwant, en niet langer van ons afkeerig. Wij waren bezield met de oprechtste voornemens om het verjongde volk met de grootste belangstelling te gemoet te komen, en op alle wijzen en zonder zelfzuchtige bedoelingen, te trachten het aan ons te verbinden.’

In de tweede redevoering bewerkstelligt het somber perspectief van de oorlog in Zuid-Afrika een kenmerkende verandering van thema: niet langer is ‘de schoone toekomst van het Nederlandsch in Zuid-Afrika’ het onderwerp. Verdam wil geen gissingen maken wat er daar gebeuren zal: ‘wij kunnen alleen iets weten van hetgeen gebeurd is, hetzij in Zuid-Afrika en elders.’

Het feit dat Verdam hierop een betoog laat volgen over het lot van het Nederlands buiten de grenzen van het koninkrijk is illustratief voor een veel breder ontwikkeling. Met name de tweede Zuidafrikaanse vrijheidsoorlog gaf elan aan de veel algemener grootnederlandse gedachte: het échec van die oorlog brak dat elan niet, integendeel, het vormde het argument voor de noodzaak ervan. In het vervolg zou er niet meer zoals Kiewiet de Jonge deed, luchthartig over onze Belgische taalgenoten gedaan worden. Ze gingen zelfs in belangrijke mate de toetssteen vormen van de effectiviteit van die gedachte. Maar dat verhaal is al verteld en barst buiten de voegen van de geschiedenis van de Maatschappij.

W. Otterspeer

Literatuur:

G.J. Schutte, Nederland en de Afrikaners. Adhesie en aversie. Franeker 1987.

Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde, 1882, 1883, 1884, 1899-1900. 1900-1901.