Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 5

Uit de bibliotheek

Nieuwe Maerlant-fragmenten voor de Maatschappij

In december van het vorig jaar verwierf de Maatschappij uit het bezit van de Brugse kunsthistoricus en verzamelaar M. Goetinck enkele belangrijke Middelnederlandse fragmenten voor de handschriftencollectie. Tot de aanwinsten, nu bewaard in de Leidse universiteitsbibliotheek, behoren elf kleine fragmenten van een handschrift met de Rijmbijbel, Jacob van Maerlants vertaling en bewerking van de Historia scolastica van Petrus Comestor. De fragmenten worden bewaard als hs. Ltk. 2178. Dat het om Rijmbijbel-fragmenten ging, was al in maart 1980 door Marc Goetinck en ondergetekende vastgesteld. Met behulp van de Rijmbijbel-uitgave van J. David was het niet moeilijk de precieze plek op te sporen, dat was een kwestie van bladeren.¹ Tegenwoordig zou de zoektocht overigens veel gemakkelijker en sneller kunnen worden uitgevoerd dank zij de aanwezigheid - sinds 1983 - van de nieuwe Rijmbijbel-editie in het ‘Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300)’ dat door M. Gysseling wordt uitgegeven.² Aan deze uitgave is een aantal indices toegevoegd, samengesteld door W. Pijnenburg, en met behulp van de alfabetische woordindex is het lokaliseren van de passage een peuleschil geworden. De elf fragmenten blijken oorspronkelijk tot één blad behoord te hebben, dat deel uitmaakte van een perkamenten codex met een mise-en-page in drie kolommen van elk 53 regels. Aan elkaar gepast, tonen de reepjes perkament gedeelten van de kolommen recto b en c en verso a en b. De oorspronkelijke afmetingen van het handschrift waren 340 à 350 × circa 250 mm voor het boekblok en 265 × circa 190 mm voor de bladspiegel. Het moet een eenvoudig, maar goed verzorgd handschrift geweest zijn. Te oordelen naar het schrift - een littera gothica

1 Rymbybel van Jacob van Maerlant, met voorrede, varianten van hss., aenteekeningen en glossarium [...] voor de eerste mael uitgegeven door J. David. Brussel 1858-1861, 3 din.

2 Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. Reeks II: Literaire handschriften, deel 3: Rijmbijbel/tekst en deel 4: Rijmbijbel/indices. Leiden 1983.

[p. 32]

Leiden, Universiteitsbibliotheek, hs. Ltk. 2179, rectozijde (54%)

[p. 33]

textualis - werd de codex in de eerste helft van de veertiende eeuw vervaardigd.

Op de reepjes staan de volgende verzen: 17.653-17.865 volgens de uitgave door J. David (dl. II, pp. 222-231) of 17.636-17.848 in de editie-Gysseling (pp. 422-427). De taal is Vlaams. Het aantal verzen is niet alleen betrekkelijk klein, helaas moet tevens worden aangetekend dat veel verzen bovendien incompleet zijn overgeleverd. Tot op heden zijn er geen andere fragmenten van dezelfde codex bekend. Dat er zo weinig van de codex bewaard is gebleven, valt des te meer te betreuren omdat deze fragmentjes enkele interessante varianten lijken te bevatten.

De belangrijkste aanwinst bestaat echter uit een vrijwel gaaf blad perkament dat afkomstig is uit een handschrift met de Spiegel historiael, Maerlants vertaling en bewerking van het Speculum historiale van Vincentius van Beauvais. De ontdekking van dit blad, dat thans bewaard wordt als hs. Ltk. 2179, werd al in 1979 door Marc Goetinck bekendgemaakt.³ Het blad heeft ooit behoord tot een reusachtige codex waarvan nog tweeëndertig andere folia bewaard zijn gebleven. De afmetingen van dit boek bedroegen circa 420 à 425 × circa 315 à 320 mm en in totaal moet het handschrift ongeveer 310 folia dik zijn geweest. Uit de foliëring van de bladen kan men afleiden dat de codex uit vier delen bestaan heeft, maar het valt niet meer vast te stellen in hoeveel banden die delen waren ingebonden. Dat dit Spiegel historiael-handschrift over twee of meer banden verdeeld was, hoeft niemand te verwonderen: één band met daarin ruim 300 folia perkament van zo'n groot formaat als hier het geval is, zou een praktisch onhanteerbaar boek hebben gevormd. Voor zover de fragmenten dat laten zien, is het vervaardigen van de codex het werk geweest van ten minste twee kopiisten die beiden een littera gothica textualis schreven. Op grond van het schrift wordt het ontstaan van het handschrift op omstreeks 1400 gesteld, de taalvormen maken aannemelijk dat het in Holland of door uit dat gewest afkomstige kopiisten geschreven werd.⁴ De bladen die van dit handschrift bewaard zijn gebleven, geven het beeld van een goed verzorgd, eenvoudig maar stijlvol handschrift, zeer regelmatig qua schrift en tekstgeleding en derhalve een bewijs van goed vakmanschap.

Het blad dat - zoals gezegd - vorig jaar voor de Maatschappij verworven werd, maakte deel uit van het eerste deel van dit handschrift en was daarin folium 42, zoals in de bovenmarge aan de rectozijde staat aangegeven. Het bevat de tekst van cap. 59, vs. 34 - cap. 65, vs. 196 van het zevende boek der Eerste Partie.

Wat deze aanwinst bijzonder maakt, is de mise-en-page in vier kolommen (van elk 76 versregels). Een lay-out in vier tekstkolommen is uitzonderlijk te noemen. Onder de Middelnederlandse handschriften kennen we thans fragmenten van in totaal slechts vier van zulke codices. Opmerkelijk is dat het in al die gevallen gaat om handschriften met Maerlants Spiegel historiael.⁵ Dat mag opmerkelijk heten, verbazingwekkend is het niet. Als we de totale lengte van de vijf partieën (Maerlants eigen aandeel plus de voortzettingen daarvan door Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem) op circa 185.000 verzen stellen, dan zou een codex met een bladindeling in twee kolommen van elk 40 regels tekst een omvang van ruim 1155 folia krijgen. Bij een lay-out in twee kolommen van elk 50 regels zou men op zo'n 915 folia uitkomen. Dat was natuurlijk heel goed mogelijk, zeker indien de codex over enkele banden werd verdeeld. Maar het grote aantal (fragmenten van) Spiegel historiael-handschriften in drie kolommen en de fragmenten van de vier codices in vier kolommen laten zien dat men vanwege de enorme lengte van de tekst in veel gevallen voor een wat groter maar tevens wat minder dik boek gekozen heeft.

De mogelijkheid om een blad uit een dergelijke monumentale codex te verwerven, doet zich slechts bij hoge uitzondering voor. Het is verheugend dat de Maatschappij van zo'n zeldzame gelegenheid heeft kunnen profiteren. Verreweg de meeste restanten van de vierkolommige Spiegel historiael-handschriften worden bewaard in het buitenland, in Belgische en Oostenrijkse bibliotheken. Tot voor kort bevond zich slechts één vierkolommig blad in Nederland: hs. Ltk. 177. Dit blad heeft behoord tot een ander vierkolommig handschrift dan dat waaruit hs. Ltk. 2179 afkomstig is. Vooral dank zij de rijke verzamelingen van de Maatschappij is het mogelijk in de Leidse bibliotheek de grootste en meest gevarieerde collectie handschriften en fragmenten van de Spiegel historiael te bestuderen. De verwerving van hs. Ltk. 2179 biedt extra mogelijkheden voor het onderzoek naar de handschriftelijke overlevering van de Middelnederlandse letterkunde, in het bijzonder van de handschriften met Maerlants Spiegel historiael.

Jos A.A.M. Biemans

3 M. Goetinck, Een onbekend fragment van de Spiegel Historiael (I partie, VIIe boek) in vier kolommen (omstreeks 1400), in: Het Brugs Ommeland, 19 (1979), pp. 123-126.

4 Vergelijk J. Deschamps, De fragmenten van twee handschriften van de ‘Spiegel Historiael’ in vier kolommen, in: Hulde-album Prof. Dr. J.F. Vanderheyden. [Langemark 1970], pp. 51-79, met name pp. 73-75.

5 J.A.A.M. Biemans, Nieuwe fragmenten van handschriften van de ‘Spiegel historiael’ in vier kolommen, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 99 (1983), pp. 1-24. De fragmenten van Vanden bere Wisselau (London, British Library, ms. Egerton 2323) en een der bladen van de zgn. Roman van Caesar (Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, hs. 1643, fol. 1) kunnen bij nader inzien beter niet beschouwd worden als fragmenten van ‘normale’ vierkolommige handschriften, het zijn aparte gevallen (vergelijk pp. 2-3 van mijn artikel in TNTL).