Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 36

[p. 441]

Kronieken
Nederlandse letteren

De hellevaart van Loekie Zvonik

Haar eerste boek, Hoe heette de hoedenmaker? (1975), werd bekroond met de prijs voor het beste literaire debuut. Duizend jaar Thomas dat erop volgde werd twee keer bekroond: met de Yangprijs (1979) en met de Matthias Kempprijs, d.i. de vijfjaarlijkse romanprijs van de beide Limburgen (1980). Het was dus uitkijken naar de derde roman van Loekie Zvonik.

De eerbied en de angst van Uri en Ima Bosch betekent geen breuk in het werk van Zvonik. Wel is er een opvallende verschuiving in de thematiek: de zoektocht naar het verleden (de herinnering) is gedeeltelijk vervangen en aangevuld door een apocalyptisch-visionaire blik in de onmiddellijk dreigende toekomst, en de persoonlijke problematiek is naar de achtergrond verschoven, wordt verdrongen door het opprimerende wereldgebeuren, met daarin als centrale obsessie de oorlog. Het boek is één aangehouden kreet van afschuw, een belijdenis van verontwaardigde machteloosheid van het individu tegenover de krankzinnige wereld die de lessen uit het verleden (de oorlogen) niet heeft getrokken en geen einde maakt aan de bewapeningswedloop, aan de imminente nucleaire, biologische en chemische oorlog.

In een interview met Jos Borré (De Morgen/Vooruit, Boekenkrant 31 maart 1983) zei Zvonik dat ze bij het lezen van de dagelijkse berichtgeving over de implicaties van de ‘moderne’ oorlogvoering werd getroffen door het feit dat mensen hierin worden gereduceerd tot objecten in de meest primaire aftakeling: ‘Het is een kwestie van spieren en klieren, alles smelt in je lichaam’... Deze lichamelijke destructie is voor haar reëel; ze is te vergelijken met het verval van de mens na een zwaar verkeersongeval: ‘En toen dacht ik eraan dat ik dat alles al eens een keer op een andere manier beleefd had: de lichamelijke en geestelijke aftakeling van een volwassen mens na een ongeval; moet hij een luier dragen of niet, kan hij nog zelf eten of niet, hoe reageren zijn organen, zijn bestel, zijn bewustzijn...?’ Deze twee gruwelen heeft Zvonik bij elkaar gebracht; ze

[p. 442]

vormen de dubbele, gecombineerde laag van de gebeurtenissen in de roman. Het resultaat is een gevisualiseerde hoop ellende, een troosteloze verzameling gruweltaferelen die het doemdenken van onze eeuw moeten illustreren. Heerlijk hypochondrisch. En toch niet volkomen uitzichtloos: het overlevingsinstinct van de mens is niet helemáál verdwenen, Zvonik althans, acht een bevrijding uit het doemdenken mogelijk door een coördinatie van de verschillende tot dusver al op gang gekomen vredesbewegingen. Haar ‘geschiedenis’ heeft dan ook een ‘moraal’: de roman eindigt met een reddende boodschap, waarvan het Messiaanse maar ‘simpele’ idealisme overigens nogal naïef, zelfs onrealistisch aandoet. Maar de roman is inderdaad niet-realistisch, of slechts half-realistisch.

De eerbied en de angst van Uri en Ima Bosch is, evenals Zvoniks twee vorige romans, opgebouwd aan de hand van fragmenten. Het fragmentarische principe is hier echter gereduceerd tot zijn meest eenvoudige vorm: de basis van de structuur is de segmentering van de tijd per dag. Het primaire verhaal, of het realistisch-anekdotische gegeven dat op de voorgrond staat, wordt bepaald door de ervaringen van Ima (= Irma) Bosch vanaf het moment dat haar man Uri (= Urias) het slachtoffer wordt van een zwaar verkeersongeval (29 juni) en als reddeloos verloren wordt opgegeven, tot op de laatste vakantiedag (30 augustus), als Urias, bijna weer helder en nog zeer kwetsbaar, uit een collectieve hallucinatie opstaat en een vreedzame revolutie predikt. Wordt de ‘handeling’ dus gepresenteerd als een dagdagelijks verslag - op enkele uitzonderingen na (waar genoteerd wordt dat Urias' toestand stationair is) zijn er één of meer fragmenten per dag - toch gaat het niet om een dagboek. Slechts één keer wordt een ‘echt’ dagboekfragment ingelast: na 14 juli volgt een dagboeknotitie gedateerd 29 juni (de avond van het ongeval) - een overgang die trouwens niet helemaal rimpelloos verloopt omdat weliswaar wordt overgeschakeld naar de ik-vorm maar de onvoltooid verleden tijd van het verhaal behouden is. Zeer onnatuurlijk (of ‘onmogelijk’) in een dagboekfragment doet ook deze notering aan: ‘Ik wist niet dat je al in Diest in het ziekenhuis lag’ (p. 34). Overigens komen ook elders in het boek perspectiefwisselingen voor die niet altijd even functioneel of kunstig zijn (bijvoorbeeld oma en opa op weg, 20 juli).

[p. 443]

De desastreuze toestand van Uri, die tegen alle voorspellingen in blijft leven maar een zeer veeleisend menselijk wrak blijkt te zijn met aanvallen van razernij vormt dus de continue draad in het verhaalgebeuren. En toch is deze pijnlijke situatie relatief niet zo belangrijk in de roman, noch de psychische, emotionele en amoureuze problemen die permanent op Ima wegen: veel belangrijker dan dat alles is haar angst voor en preoccupatie met de nucleaire oorlog, de dreiging die haar nooit loslaat, waar alles naar verwijst en waarnaast de lijfelijke ziekenhuis-misère als het ware geminimaliseerd kan worden. Het oorlogsgebeuren wordt op verschillende manieren, in verschillende varianten en met duidelijke parallellen (als structurerend principe door Zvonik al systematisch gebruikt in Duizend jaar Thomas) op de voorgrond gebracht. Er is niet alleen de parallel tussen Uri's toestand als menselijk wrak en de mogelijk nog veel ergere resultaten van een kernoorlog. Er zijn vooral de vele parallellen met andere oorlogen in andere tijden en op andere plaatsen die als één grote dwingende obsessie in zich afwisselende visioenen in het bewustzijn van Ima, later ook in dat van Urias, visueel-concreet aanwezig zijn. De naamgeving Bosch is dan ook niet toevallig: op het omslag van de roman wordt ook een tafereel uit De hel (het rechterluik van de triptiek De hooiwagen) van Jeroen Bosch afgebeeld.

De meest opvallende parallel is die met de 14de eeuw, geïllustreerd in het boek van Barbara Tuchman (De waanzinnige veertiende eeuw) waaruit hier herhaaldelijk passages worden geparafraseerd: de ‘waanzinnige’ 14de eeuw (waanzinnig vanwege de economische achteruitgang in geheel Europa, de algemene hysterie) vindt een soort herhaling in de 20ste eeuw: ‘met onze sociale onrust, onze oorlogsangst, onze industriële chaos, de nieuwe ziekten die ons bedreigen’ (p. 15). Naast de weergave van fragmenten uit dit boek worden getuigenissen (uit kranteberichten) over gruweldaden in de eigen tijd (1980-1981) geplaatst. Er is echter ook de parallel met de ontploffing van de bom op Hiroshima, waarmee Uri zelfs de naam Ima associeert; het tafereel wordt scenischrealistisch beschreven, evenals de daaropvolgende behandeling, d.w.z. uitstoting van de slachtoffers ervan. En verder is er nog de steeds terugkerende gruwel van de grootschalige volkerenmoord en vervolgingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Niet alleen Uri, die aan vlagen van

[p. 444]

waanzin onderhevig is, heeft dergelijke afschuwwekkende hallucinaties, ook en zelfs vooral Ima wordt in welke omgeving ze ook vertoeft met allerlei vormen van gewelddadigheid geconfronteerd. Als ze op de trein naar huis zit hebben de arbeiders rondom haar het over de dioxine uit de schouwen van Seveso, als ze thuis is heeft haar moeder, oma Em, het over haar oorlogsherinneringen of leest ze voor uit een tijdschriftbijdrage over een net-niet-gebeurde ramp met kernwapens, of vertelt ze over een voordrachtavond over folteringen in Guatemala, enz., enz.

In feite wordt alles dus in functie van die éne grote dreiging gesteld, wat soms tot geforceerde en onnatuurlijke scènes leidt, zoals het tafereel waarin Ima op de gang van het ziekenhuis wordt aangeklampt door een hoogzwangere vrouw, die juist op het ultieme moment dat ze moet baren schreeuwt dat ze het leven niet wil schenken aan haar kind, uit angst voor de moordwapens die al in de lucht hangen. Naarmate het boek vordert wordt het echter steeds duidelijker dat het ‘verhaal’ niet als realistisch, maar als visionair is geconcipieerd, zoals ook de afbeeldingen van Jeroen Bosch visionair-realistisch zijn.

In de structuur van het geheel werden ook contrapuntisch fragmenten over vrede en vredesbeweging ingebouwd. Uri of Urias, wiens naam ontleend is aan het verhaal over David, 2 Samuel ii (Koning David pleegt overspel met Urias' vrouw Betsabe, waarna Urias wordt ‘geliquideerd’ door hem naar een gevaarlijke post op het slagveld te sturen), is niet toevallig een polemoloog. Hij werkt aan een project i.v.m. vredesopvoeding: ‘mensen moeten worden opgevoed tot geluk in de plaats van tot oorlogsheldendom. (...) Het geluk heeft de nederlaag geleden in de confrontatie met de grote door strevers en arrivisten aangeprezen verrukkingen als macht, avontuur, de doodskick, de tragische held uithangen, het genot van de hysterie’ (p. 120). Diezelfde Uri ‘droomde’ al over het meisje Isabelle - uit enkele fragmenten bleek ook al terloops dat in het huwelijk van Uri en Ima de goede verstandhouding zoek was - en datzelfde meisje Isabelle neemt deel aan een kindervredestocht (parallel met de middeleeuwse kinderkruistocht). In de slottaferelen neemt het visionaire element nog toe. Uri, plots weer (bijna) helder, wil een ‘nieuwe revolutie’, ‘een geweldloze opstand, een wereldfederatie van ontwapening eisende aardbewoners’ (p. 122): ‘De mensen moesten

[p. 445]

bevrijd worden uit hun defaitistische doemdenken dat op luiheid berustte, uit het historisch determinisme, uit het syndroom dat in 1945 de vrede geboren werd uit vijfenvijftig miljoen oorlogsdoden’ (p. 123). De ontgoocheling van het huwelijk wordt opzij gezet - haten lost niets op, alleen liefhebben helpt (en Ima wás al bereid ‘opnieuw te beginnen’) - en Uri, letterlijk gesteund door Ima, predikt de vreedzame revolutie: ‘De verrukkingen van het menselijk ras. De nieuwe bond. De eenmaking van de planeet aarde’ (p. 157).

De eerbied en de angst van Uri en Ima Bosch is dus half-realistisch, halfvisionair en utopisch - een tweeslachtigheid die de geloofwaardigheid van de roman niet ten goede komt. Het boek is, zoals de Zvonik-lezer al kon vermoeden en hopen, sterk en indringend geschreven, het grijpt ook op een indrukwekkende manier op de actualiteit in. Maar de ‘reële’ laag van het verhaal blijft onuitgewerkt en laat vele vragen onbeantwoord: het ‘omslaan’ van haat in liefde lijkt bijvoorbeeld wel wat simpel, en hoe reageert Ima op de terloops gedane liefdesverklaring (na een verkeersongeval!) van haar buurman Leo? Of reageert ze helemaal niet? En is het juist de bedoeling van het boek aan te tonen dat persoonlijke, emotionele en psychologische problemen onbelangrijk zijn, in het niet verdwijnen in hysterische angstsituaties? Maar daar tegenover staat dan toch dat de roman afsluit met een terugkeer tot de ‘gewone’ verlangens van Ima: verlangens naar huis, naar het kind, naar de ‘verrukkingen’ van het (haar) leven. Geen profetisch-visionaire apotheose dus, maar een uitzicht op herwonnen en onbedreigde eenvoud van ‘aardse’ genietingen: lezen, naar muziek luisteren, reizen, en ook: liefhebben, ademen, respect hebben voor (de medemens). Maar hoe dan ook, de waarschuwing is er: de dreiging moet afgewend worden. En het gaat duidelijk om méér dan een bittere oprisping van de schrijfster. Met De eerbied en de angst van Uri en Ima Bosch heeft ze zich onvoorwaardelijk geëngageerd in de strijd voor een leefbaarder leven.

anne marie musschoot

Loekie Zvonik, De eerbied en de angst van Uri en Ima Bosch, Antwerpen, Manteau, 1983. 158 blz.