Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 36

[p. 309]

[Nummer 3]

Martin Mooij
Kurt Bartsch

In 1980 nam de Oostduitse dichter Kurt Bartsch deel aan het Poetry International festival in Rotterdam. Hij maakte - zowel in het Park voor een buitenlands publiek als in het concertgebouw De Doelen voor Nederlandse toehoorders - indruk door zijn gedichten, waarin men nogal wat over hemzelf en over zijn woonomgeving in Berlijn aan de weet kwam. Nog in hetzelfde jaar verhuisde hij van het Oostelijk naar het Westelijk stadsdeel, waar hij in de eerste periode onderdak vond in de woning van Günter Grass.

Ter introductie: Kurt Bartsch, in 1937 in Berlijn geboren, was in verschillende beroepen werkzaam, onder andere als magazijnbediende, telefonist, kantoorbediende, begrafenisdienaar, bijrijder en assistent op het lectoraat van een uitgeverij, voordat hij uiteindelijk schrijver werd. Als zodanig kreeg hij het al gauw moeilijk. In het lexicon ‘Schriftsteller der ddr’ werd weliswaar gezegd: ‘Kurt Bartsch, die ook verhalen en parodieën schreef en Brecht en Döblin als zijn voorbeelden noemt, is in de eerste plaats als dichter naar voren gekomen’, in werkelijkheid was hij jarenlang een zwart schaap in de socialistische literatuur. Zijn vaak satirisch werk kon meestal slechts in kleine oplagen worden uitgegeven. Sommige literaire teksten - proza en poëzie - konden in de ddr niet worden gepubliceerd. In een later stadium konden ook zijn tot dan toe veel gespeelde toneelstukken niet meer worden opgevoerd. Nadat hij de Biermann-petitie had ondertekend, werd de opvoering ervan verboden. In juni 1979 werd Kurt Bartsch uit de Oostduitse schrijversbond gezet.

Toch speelde het socialistisch element steeds een belangrijke rol in zijn werk. Hij zette zich in voor de onderdrukten en de naamlozen, hij is nog altijd een echte dichter van de arbeidersklasse. Bij hem gaat het niet om succes, maar om wat niet is bereikt. In zijn werk is het minder te doen om het geluk dan om de zorg. Op die manier zijn er sensibele gedichten en mooie proza-

[p. 310]

teksten verschenen, die deel zijn van de werkelijkheid in de ddr. Voor Bartsch was lange tijd zijn werk een confrontatiemogelijkheid met een maatschappij, waarin hij was opgegroeid en waarin hij heel lang een schrijver wilde zijn.

Door de omstandigheden gedwongen moest Kurt Bartsch verschillende keren - met alle risico's van dien - zijn boeken in het Westen laten verschijnen. Zo verscheen daar enkele jaren geleden alweer, toen Bartsch nog in de ddr woonde, zijn korte roman ‘Wadzeck’, een prozawerk waarin men, zoals de auteur zelf zegt, de invloeden en citaten van Georg Büchner, Alfred Döblin, Richard Leising en Heiner Müller kan terugvinden.

Maar ‘Wadzeck’ is in de eerste plaats de roman van Bartsch zelf - over zijn proletarische achtergronden en over zijn geboortestad Berlijn, die hem, zoals Günter Kunert eens zei, als een ijsschots onder zijn voeten is weggesmolten en aan de restanten waarvan hij lange tijd heeft geprobeerd zich vast te houden. Daarom is de weergave van een politieke strijd in de tijd voor 1933 noodzakelijk en daarom is het ook nodig dat de strijd om de macht en de uitoefening daarvan in de eerste jaren van de ddr zo duidelijk - voor mijn part ook: cynisch - wordt geschetst. Het proletarisch sentiment en de communistische sympathieën zijn duidelijk, maar tegelijkertijd is er de twijfel en de relativering. In ‘Wadzeck’ wordt exact aangegeven wat er in de republiek van boeren en arbeiders aan de hand is. Bartsch probeert te rammelen aan alles wat nog vast zit en het is duidelijk dat zoiets in een roman, ook al is die dan gering van omvang, de auteur door de autoriteiten in zijn land niet in dank wordt afgenomen.

Maar niet alleen in deze roman of in het andere proza van Kurt Bartsch vindt men dit element van de twijfel. Het zit vooral ook in zijn gedichten. Op Poetry International is dat inderdaad heel duidelijk geworden. Tijdens het colloquium, dat binnen het festival werd georganiseerd, liet de dichter echter ook merken niet al te zeer geïmponeerd te zijn voor de verwordenheden van het vrije Westen: ‘...De vrijheid van de schrijvers in het Westen blijft ertoe beperkt dat zij boeken kunnen schrijven en publice-

[p. 311]

ren, waarin de vrijheid, dat wil zeggen de gelijkheid van alle mensen wordt geëist. Ook ik, die in de ddr leef, kan zulke boeken schrijven, ik kan ze echter niet publiceren. Het verschil is, vind ik, niet zo erg groot. Terwijl de schrijver in het Oosten voortdurend tegen wat voor muren ook oploopt, loopt de schrijver in het Westen voortdurend in het niets. Hij mag hier, zolang hij zich op het terrein van de theorie beweegt, zelfs voor de afschaffing van de staat pleiten. Hij bewijst daarmee hoe vrij het er in deze staat aan toegaat: Zo vrij namelijk dat je hem niet onvoorwaardelijk hoeft af te schaffen. Hij, de schrijver (of filosoof) van het Westen is - naar mijn mening - tot gemis aan uitwerking gedoemd. De schrijver (of filosoof) in het Oosten heeft het gemakkelijker, en hij heeft het natuurlijk moeilijker. Hij kan de verandering of zelfs de afschaffing van de staat niet eisen - zij het dan dat hij zijn meningen in het Westen publiceert en dan komt hij, net als Rudolf Bahro, in de gevangenis terecht. Maar zijn werking is heel wat groter. In een gecementeerde staatsvorm, zoals de ddr er een is, is de op verandering, dat wil zeggen op de verbetering van de staat gerichte, is iedere speld welkom, met behulp waarvan hij in het cement kan krassen. Ik zeg uitdrukkelijk krassen. Ik spreek niet van een radicale verandering als bijvoorbeeld in de zin van Bakoenin. Ik kan daaraan noch in het Oosten noch in het Westen geloven; want daarvoor zijn de afzonderlijke staten veel te verstrikt in elkaar. Ze zijn samengevoegd tot machtsblokken, zijn - ook in de Derde Wereld - verdeeld in belangengebieden van de grote machten. Hoe moet ik dan over vrijheid praten, aan vrijheid denken? Je kunt ervan dromen, er misschien gedichten over schrijven... Het is nutteloos. Voor wat mijn deel betreft blijk ik liever bij mijn speld en krab in een blok cement. Dat wil concreet zeggen: Ik schrijf door, ook al konden mijn laatste boeken alleen maar in het Westen, in de Bondsrepubliek verschijnen. Ik krab dus via omwegen door. Zolang, tot voor mij ook de omweg wordt afgesneden...’

Enkele maanden later heeft Kurt Bartsch de ddr verlaten, met toestemming van de autoriteiten. Hij woont en werkt nu in

[p. 312]

West-Berlijn. Het wordt tijd dat ook in ons taalgebied de lezers hem en zijn werk beter leren kennen. Daarom nog even, behalve een aantal gedichten, een lijst van zijn publicaties: ‘Zugluft’ - gedichten, spreuken en parodieën, 1968; ‘Poesiealbum 13’ - gedichten, 1968; ‘Kalte Küche’ - parodieën, 1974; ‘Die Lachmaschine’ - gedichten, songs en een prozafragment, 1971; ‘Der Bauch und andere Songspiele’ - 1977; ‘Kaderakte’ - gedichten en proza, 1979; ‘Wadzeck’ - roman, 1980.