Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

Ouder worden is een vorm van sterven

Al de reisverhalen van Cees Nooteboom, gebundeld onder de titel: Voorbije Passages (De Arbeiderspers, 1981), worden beheerst door hetzelfde gevoel, nl. heimwee. Maar dan een nostalgie die stelselmatig gekultiveerd wordt door een mythische meditatie over het eigen leven.

Je kunt reizen om je te verplaatsen, om je te amuseren, om iets nieuws te ontdekken, om ergens anders juist niet te zijn, maar je kunt ook reizen om te herinneren, o) om je te helpen bij het herinneren. (...) In ‘mijn’ tijd ga ik terug (p. 168-169).

In zijn roman Philip en de anderen was het reizen als initiatie aan de orde; later

[p. 685]

in Rituelen kregen bepaalde (sakrale) handelingen een symbolisch karakter en betekenden een poging om deel te hebben aan de mythische oorsprong. Beide thema's zijn in Voorbije Passages samengebracht, zodat het teruggaan in de tijd d.m.v. het reizen tevens een verlangen uitdrukt naar de ‘mythische eerste keer’ (p. 116). Zo meent Nooteboom dat het de innigste wens van iedere echte reiziger moet zijn om ‘in een wereld zonder namen terecht te komen, zodat hij zelf namen kan geven, (...)’ (p. 77). Het benoemen van iets betekent immers tegelijkertijd de bevestiging (van het bestaan) van het benoemde én van diegene die de naam heeft bedacht. Nooteboom vraagt zich af of men in het geval van iets wat nooit eerder is gezien en wat dus geen naam heeft, wel van bestaan kan spreken. Om de illusie van de eerste keer hoog te houden, geeft hij dan ook zelf namen aan allerlei bloemen en planten in een park nabij Mount Kinabalu (p. 95) en in een kloosterkerk in Navarra dacht hij de geboorte van de gotiek te hebben ontdekt (p. 192). Het hoort allemaal bij het ritueel van het reizen.

Maar tegelijkertijd is er het besef dat tussen die fatale eerste keer en al de volgende een onoverbrugbare kloof gaapt.

Dat beeld is weg, voorgoed verdwenen, overwoekerd door latere beelden, steeds andere, en met die verdwijning is ook degene verdwenen die het gezien heeft, ik dus. (p. 117)

Vandaar de melancholie van het heimwee; het is niet toevallig dat het in deze reisverhalen zo vaak regent en langs ‘een surreëel spoor van paraplus’ (p. 159) zou de schrijver de weg naar zijn wieg kunnen terugvinden. Het reizen krijgt op die manier rituele betekenis (in de zin van herhaling), terwijl het eigenlijke schrijven erop gericht is de tijd te beheersen en vast te leggen (in een autonoom kunstprodukt).

De relatie reizen/schrijven is duidelijk te rekonstrueren uit een bezoek aan een tentoonstelling van Roel D'Haese, een tocht door Borneo en een wandeling door het Parijse Père Lachaise. Nooteboom merkt immers op dat reizen ‘tegelijkertijd een actieve en een passieve bezigheid omvat: ik maak een reis (dat doe ik) en ik word vervoerd, (...)’ (p. 75). Diezelfde opsplitsing keert terug tijdens zijn bezoek aan het beroemde kerkhof in Parijs, waar hij bij het graf van Proust en zijn familie bedenkt dat dit de enige doden zijn die hij kent ‘(...) omdat hun levens tweemaal bestaan hebben, eenmaal geleefd en eenmaal beschreven’ (p. 132). De uiteindelijke synthese van beide tegenstellingen volgt naar aanleiding van een beeldhouwwerk van D'Haese:

Als kunst groot is verslaat zij zelfs haar maker. Zijn naam blijft hangen om wat hij gemaakt heeft, maar tegelijk is het alsof het nooit gemaakt was, of het altijd al bestaan heeft, of het idee van een maker er uit verdwenen is. (p. 48, cfr. p. 44)

Kunst is dus een vorm van blijven die de kunstenaar enerzijds negeert, maar anderzijds telkens opnieuw bevestigt. Zo is het fascinerend en gruwelijk tegelijk om een heel schildersleven verzameld te zien in een paar museumzalen (p. 22).

Dit paradoxale bestaan is extreem aanwezig in ruïnes, want: ‘Een echte ruïne (...) is op een idiote manier nooit vervallen maar bestaat juist als ruïne’ (p. 105).

[p. 686]

Wandelend tussen brokstukken en ingevallen muren staat de auteur oog in oog met de rustgevende, starende blikken van boeddha-beelden. En uit de konfrontatie van deze eeuwenoude beelden en zijn vluchtige aanwezigheid wordt een ogenblik mythische tijd geboren (p. 113). Het is namelijk op het raakpunt van het primordiale- en het eigen bestaan dat de tijd begint te wijken. Het aanschouwen van deze oorspronkelijke toestand betekent tevens dat het individu gedeeltelijk wordt opgenomen in deze originele staat. Terwijl de tijd naar moderne Westerse opvattingen lineair is, wordt hij hier cirkulair ondergaan. D.w.z. dat het persoonlijke verleden van een individu opgaat in een algemeen (kultureel) verleden. Kijkend naar de verschillende boeddha's, en daarbij abstraktie makend van stijlen en kunstrichtingen, zodat nog enkel de idee daarachter overblijft, meent Nooteboom parallellen te kunnen trekken tussen Oosterse en Westerse kulturen en religies (p. 114). Ook deze vaststelling was reeds terug te vinden in Rituelen. Het woord mythe moet hier begrepen worden in de meest traditionele, oorspronkelijke vorm. Het mythologizeren wordt immers (onderdeel van) een kosmogonie. De paradoxale uitspraak van Nooteboom bij het verlaten van de ruïne: ‘Ik laat mijzelf daar achter, en ga weg’ (p. 113) is een uitdrukking van dit deel hebben aan de mythische tijd, die eigenlijk een tijdeloosheid is, ‘een onderdompeling in het voorbije’ (p. 110).

Naast deze, haast sakrale ervaring die de mythe in eerste instantie is, en waarbij men als het ware gegrepen wordt, bestaat de meer moderne opvatting, waarbij de terugkeer in de eigen geschiedenis centraal staat. De (literaire) techniek - want hierop valt nu de nadruk - die Nooteboom hierbij toepast, is er een van (zichzelf) afstandelijk waarnemen. Zo loopt zijn ziel vaak op enige passen achter hem aan (p. 9), zijn verlangen lanterfant nog ergens op een strand (p. 99), zijn herinneringen en gedachten dwalen rond (p. 99) en de twintigjarige lifter die hij was probeert de vierenveertigjarige man die hij is, te verdringen (p. 117). De eenheid van het ik is een illuzie verstrooid over talloze oude foto's (p. 118); ‘de puzzel die ik ben is uit zijn doos gevallen’ (p. 99).

Het terugkeren naar plaatsen die hij ooit eerder had bezocht is tevens een zoektocht naar de eigen jeugd. Uit de herkenning, of omgekeerd, de vaststelling dat iets veranderd is, - ‘de herinnering houdt haar voet tussen de deur’ (p. 119) - ontstaat een weemoedig bewustzijn dat toen en nu op een tragische wijze verbindt. Tragisch, omdat de auteur beseft dat de afstand enkel kan worden geregistreerd, niet opgeheven; ‘ik schrijf het op en bedenk dat dat dus mijn roeping is in dit leven, een meisje zijn dat in haar dagboek schrijft’ (p. 198). Weemoedig, omdat de beschreven passages voorgoed voorbij zijn. Vooral de Parijse dagen (1, 2 en 3) zijn hiervan een sublieme uitdrukking, en eigenlijk, zo konstateert de auteur, bestaan er evenveel Parijzen als er gezichtspunten zijn (p. 173).

Dat ook met de dood, die al eerder ter sprake kwam in de spatiale leegte van Tiepolo's schilderijen (p. 10), moet worden rekening gehouden, bewijst de beschrijving van een dodelijk verkeersongeval op een Franse landweg (p. 177). Maar met dit verschil dat het ongeluk

[p. 687]

gevat in woorden, ontroerend mooi is.

Nooteboom toont aan dat bepaalde geniale individuen hun eigen mythe hebben geschapen. Zo vinden sommige schilders, zoals Hopper, een licht uit voor zich zelf, en dat is dan ‘hun gedachte over de wereld’ (p. 28), terwijl de natuurweergave van Cézanne en de films van Fellini een nieuwe manier van kijken introduceerden (p. 62, cfr. p. 163-164).

Iemand die eerder dan anderen iets ziet, daarnaar te werk gaat en zijn visie dwingend aan de generaties na hem weet op te leggen is een genie’ (p. 164)

Op het einde van het boek komt de wat mysterieuze foto op de voorkant van het kaft ter sprake. Het zou hier gaan om de vroeggestorven vader van Nooteboom zelf - een al even rusteloze reiziger die ‘het zaad van die onrust’ (p. 215) in de auteur heeft gezaaid. Wellicht is ook deze beschrijving een poging om de tijd eerder cirkulair dan lineair te benaderen.

Of Nooteboom naar zijn eigen definitie een genie is weet ik niet, maar alleszins bereikt zijn aandachtige en kontemplatieve zienswijze en de manier waarop hij daarvan verslag doet in deze reisverhalen een opmerkelijk hoogtepunt in de Nederlandstalige literatuur, zodat het hoe dan ook toch lijkt of zijn passages nooit helemaal voorbij zullen zijn.

koen vermeiren