Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

Wiel Kusters bovengronds?
Genuanceerd en eigenzinnig dichterschap

Vorig jaar publiceerde Wiel Kusters zijn Mijnmuseum, een bundeling van overwegend korte prozafragmenten, waarin Kusters op puntige wijze zijn betrokkenheid bij het mijngebeuren in zijn totaliteit gestalte gaf.

Het Mijnmuseum kan beschouwd worden als de afsluiting van een kleine trilogie waarin het mijngebeuren, het ondergrondse centraal staan.

Sinds zijn debuut in 1978 met de bundel Een oor aan de grond - een terecht veelgeprezen debuut - ontwikkelde Wiel Kusters zich tot een van de belangrijkste dichters van de ‘nieuwe generatie’, een te weinig aan de weg timmerende groep dichters, waartoe o.a. Hans Tentije, Peter Nijmeijer, Peter Zonderland, Martin Reints en Theo van Schoonhoven behoren.

Binnen deze groep bouwt Wiel Kusters gestaag aan een uitermate genuanceerd en eigenzinnig dichterschap.

Het bewijs hiervan levert hij met zijn nieuwe gedichtenbundel Hoofden.

Het bijzondere van deze nieuwe bundel is de verbreding van zijn thematiek. Nadrukkelijk wordt op de achterflap ver-

[p. 688]

meld dat Kusters bovengronds is gekomen: ‘om zijn hoofd te wassen tot een gezicht, om te zien wie hij daar is.’

In het gedicht Maskers maakt Wiel Kusters duidelijk dat zijn gezicht feitelijk het gezicht van een ander is, nl. het vader-gezicht, dat als bindende schakel naar verleden en het ondergrondse functioneert. Het gezicht van nu, als masker van het verleden, de tragiek van afkomst binnen het noodlot van een geografisch gegeven:

Nu ben ik ademend op zijn weg.
In dit vacuum ben ik. Waar mijn gezicht
geen grenzen heeft, tast
ook mijn hand, en schrikt

van wat geschrokken rond me hinkt.
Mijn masker is een kap, mijn stem
zijn stem die me omringt.

Het bovengronds komen in deze nieuwe bundel is dan ook betrekkelijk. Wiel Kusters onderneemt meer pogingen om bovengronds te komen, dan hij in werkelijkheid bovengronds is. Het ondergrondse en het verleden wat daarmee samenhangt hebben hem a.h.w. onuitwisbaar ‘getekend’.

In de reeks Elegie schrijft Wiel Kusters:

Maar zo'n gezicht komt van onder
de grond. Zo'n neus heeft stof geroken.

En in het titelgedicht Hoofden heet het:

Al sliep ik in een kamer zonder raam,
nooit zag ik hoofden zo

en geen. Ik kon me door mijn
handen heen verstaan:

‘Ik zie hoofden, hoofden
in een mand de grond in gaan.

Merkwaardig blijft ook het feit, dat de gedichten die zich werkelijk bovengronds afspelen op een indirecte manier toch naar het ondergrondse verwijzen. En daarmee wordt een ander hoofdthema in de poëzie van Kusters duidelijker zichtbaar, nl. het thema van de dood, het sterven, het voor altijd in de ondergrond opgaan. Anders gezegd: het spanningsveld van aanwezig èn afwezig zijn, de grote verdwijntruc van het leven kortom.

In de cyclus Sneeuwend slagveld, een reeks gedichten die herinneringen oproept aan de Eerste Wereldoorlog, vat Kusters het in het slotgedicht als volgt samen:

Een sneeuwend slagveld
vol echte dooien

vlug geschoven in waar ze geopend werd,
de aarde

samenvallende gaten

Het pendelen tussen het boven- en ondergrondse, het verlaten van het schimmen-en dodenrijk biedt Wiel Kusters de mogelijkheid om zich af en toe te ontdoen van maskers en mijnstof en daarmee kan de dichter zich, in analogie met de mijnwerker/vader ontdoen van een stuk verleden en - zij het zeer relatief - weer ademen:

adem, daar had hij op gegokt
met dit papier op zijn borst alsof
het vroor dat het kraakte van
kranten alsof hij ademde echte
wolkjes echte lucht

[p. 689]

Maar misschien is dit allemaal teveel ‘hineininterpretiert’, want de laatste (proza-regels) van Hoofden luiden:

Het beeld vervaagt onder de charges van wie het wil interpreteren en tevens ongemoeid wil laten. Geen gedicht. Het beeld is hierbij afgeschreven.

Wat maakt het uit? Ondergronds of bovengronds, waar Wiel Kusters zijn oor te luisteren legt, het levert tot nu toe poëzie op die zeer de moeite waard is.

hans van de waarsenburg

Wiel Kusters: Hoofden, Uitg. Em. Querido, Amsterdam 1981.