Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 374]

De brandende kwestie van het subject

Hans Magnus Enzensberger: ‘Een classificatie in brede massa en bourgeoisie is vandaag volledig voorbijgestreefd. Door alleen de buitenste, de maatschappelijke kant van de mens te bekijken, worden de individuele problemen, de problemen van het menselijke innerlijk, in en waarmee men feitelijk leed ervaart, niet opgelost.’ (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 7 maart 1973).

Marcel Reich-Ranicki: ‘Dat inderdaad is de ontdekking en de dominante van de Duitse literatuur van de jaren 70: het individu, de lijdende mens. Men is weer geïnteresseerd in het private en het intieme... Met deze wending naar het individu toe hangt ook de in deze jaren opvallende voorliefde van vele schrijvers voor het autobiografische samen.’ (Merkur 369, 33/2, februari 1979).

Daniël Robberechts: ‘De politieke relevantie (van mijn werk) - zeker bij (een tekst als) Onderwerpen - is de brandende kwestie van het Subjekt. De marxistische teoretici van vandaag, de Franse alleszins, Althusser, Hadjinicolaou bijvoorbeeld, weigeren systematisch rekening te houden met het subjekt in de geschiedenis en in de politiek. Het subjekt wordt als irrelevant beschouwd... Ik zie een opvallend verband tussen de repressie in het Oosten en de miskenning van het subjekt.’ (De Nieuwe/Boeken, 27 oktober 1978).

Leo Geerts: ‘Deze uitspraak van Daniël Robberechts werpt een schril licht op het misverstand als zou de literatuur van de jaren 1970 bepaald worden door 't Hart, Van Keulen en J.M.A. Biesheuvel. De subject-gerichtheid blijkt niet hun monopolie te zijn.’ (Streven, oktober 1981).

André Gorz: ‘Wat ons interesseert is dat de mogelijkheden tot zelfbeschikking van het individu zo groot mogelijk zijn en dat de invloed van de maatschappij en van de staat op het individu zo klein mogelijk gehouden wordt... Wat wij allen... afwijzen is het oude socialistische idee van de noodzakelijke opoffering van de enkeling voor het geheel.’ (‘Zivilisationskritik’, Aesthetik und Kommunikation 43, april 1981).

Octavio Paz: ‘Het marxisme beloofde een toekomst waarin alle klassen en particulariteiten zich zouden oplossen in een universele samenleving; heden ten dage zijn we getuige van een strijd om onmiddellijke erkenning van de concrete en particuliere realiteit van ieder afzonderlijk.’ (De kinderen van het slijk. Van de Romantiek tot de avant-garde, oorspr. 1974, 1976).

[p. 375]

Cyrille Offermans: ‘Duidelijk is hoezeer Jürgen Habermas de traditie van de oudere kritische theorie trouw blijft. Horkheimer en Adorno hebben immers op vergelijkbare wijze kritiek geleverd op de louter door systeemimperatieven geleide “vooruitgang”. “De rationele doordringing en de groeiende technische beheersing van een ontmythologiseerde uiterlijke natuur wordt (...) tenslotte met de verloochening van de gereprimeerde eigen natuur van de mensen betaald: de Subjekten zelf verkommeren” - zo formuleert Habermas de centrale gedachte van de Dialektik der Aufklärung.’ (Raster 19, 1981).

Claude van de Berge: ‘Kierkegaard is één van mijn eerste opvoeders in de literatuur... Zijn subjectiviteit en individuele gerichtheid spreken me sterk aan. Evenals het naar voren schuiven van het individu tegenover de vooruitgang die uiteindelijk zal uitmonden in de apocalyptische vernietiging van deze wereld.’ (Spectator, 13 maart 1982).

Rudolf Boehm: ‘De vooruitgang van de moderne objectieve wetenschap betekent de achteruitgang van elke vorm van menselijke zelfbeschikking en van menselijke medezeggenschap in zijn leefwereld.’ (‘Akten van het Colloquium Dialektiek van de Vooruitgang’, Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting en het Vrije Denken, 1-3, 1980-1981).

George Rochberg: ‘Het opduiken van kunstvormen die totaal gespeend zijn van menselijke inhoud is m.i. toe te schrijven aan een naïef, onkritisch geloof in de waarden van de technologie en de wetenschappelijke premissen waarop deze technologie rotsvast verankerd werd.’ (‘Modernism and post-modernism: inquiries, reflections, and speculations’, New Literary History, III/1, 1971).

Herman Van Bouchout: ‘De nieuwste architektuur is... een zoeken naar een band met de menselijke gevoeligheid..., een heroriënteren van de architektuur naar menselijke zinvolle vormen, naar expressies die opnieuw impressies oproepen.’ (De Standaard, 15 februari 1982).